چون زمین بر پشت گاو استاد راست

در مصادر حديث شيعه و اهل سنّت رواياتی ديده می شوند كه تكيه گاه زمين را شاخ گاو يا شانه ماهی می دانند . در ارزيابی اجمالی اين روايات باید دانست که سند اين روايات ، به استثناى دو روايت معتبر نيست ؛ بلكه شمارى از آنها فاقد سندند . این تفکر در باب نحوه ی پیدایش زمین در اشعار خیام برخی احادیث آمده  و  خاص مکتب فکری خاصی نبوده است. اما نکته ای که غرب را در این باب مشهور نمود، پذیرش این فلسفه و تمثیل به صورت یک اعتقاد سخت مذهبی بوده است. کلیسا در پاسخ به پیروان خود در باب آفرینش زمین، همان پاسخ قدیمی را می داد و مخالفان چنین دیدگاهی را نیز مجازات می نمود. این مساله زمانی پر اهمیت شد که در نتیجه ی کشفیات جدید علمی از قرن 15 میلادی به بعد، کلیسا برای پاسداری دین در مقابل علم گرایان تجربی [یا همان کفار به قول خودش]، مجازات اعدام را برگزید. برای همین کسانی چون کوپرنیک که پانصد سال قبل از گالیله به گردش زمین به دور خورشید نه بالعکس از طریق اختراع تلسکوپ پی برده بودند، جرأت ابراز عقیده نکردند و تنها این گالیله (1564 تا 1642) بود که با ساخت نوعی از تلسکوپ که بزرگ تر از قبل می دید، برای نخستین بار ایده ی کوپرنیک را مطرح نمود. از این رو کلیسا هم برای مجازات او و هم برای درس عبرت دادن به دانشمندان جدید تجربی، حکم به اعدام او از طریق انداختن اش در آتش داد. گالیله که سخت به این دریافت اش از زمین باور داشت تا پای آتش می رود، اما در لحظه ی آخر عاقلانه عمل نموده و برای نجات جانش ادعایش را پس می گیرد و از این طریق زنده می ماند.

خوب حالا این سواال پیش می آید که آیا خیام پوچ گرا و نهیلیست است؟پوچگرایی تعریف دارد در حالی که خیام دعوت به تحیر می‌کند و حیرت یک مقام است. سقراط می‌گوید "و حکمت گمشده انسان است و حکمت آغاز حیرت است". می‌خواهم بگویم یک مقدار به جای آن که خیام را پوچگرا ببینیم او را در مقام تحیر ببنیم. زندگی فردی و و اقعی اجتماعی خیام نشان می‌دهد که خیام یک انسان دقیق، منظم و دارای جایگاه اجتماعی و از رجل است و به او نمی آید که بخواهد پوچگرا باشد.

وی خاطرنشان کرد: اما اشعار خیام دعوت به تحیر می‌کند و من بعدها نگاه خیام را در فلسفه فیلسوفان بزرگ هم دیده ام مانند "هایدگر" که کتابی به نام هستی و زمان دارد. از سویی بودا می‌گوید "هستی هدف نیست ضیافت است"... ولی از ظن خیام می‌توانیم بگوییم که هستی حیرت کده است و این موضوع با پوچی فرق دارد و حیرت ما را از حکم و خودخواهی بیرون می‌برد.

چون زمین بر پشت گاو استاد راست / گاو بر ماهی و ماهی در هواست
پس همه بر چیست بر هیچ است و بس / هیچ هیچست این همه هیچست و بس
فکر کن در صنعت آن پادشاه / کین همه بر هیچ می‌دارد نگاه
چون همه بر هیچ باشد از یکی / این همه پس هیچ باشد بی‌شکی
عطار به نکته مهمی اشاره می‌کند. در بیت اول به این اعتقاد اساطیری که کره زمین بر روی شاخ گاو و گاو بر ماهی واقع شده، اشاره شده است.
به هر ترتیب عطار در بیت دوم از اینکه ماهی بر هوا واقع شده، هوا را هیچ در نظر گرفته و آفرینش را از هیچ. در واقع خلقت هستی از عدم بوده. عطار در بیت سوم از اینکه تمام هستی بر عدم استوار شده است، ابراز شگفتی می‌کند و در ادامه بیان می کند که با این نظام خلقت، تمام هستی و همه آفریده ها در برابر عظمت خالق هیچ به حساب می‌آیند.

* باز نشر از سایت 👇