آرایه حسن تعلیل و مجاز چه فرقی داره؟

حسن تعلیق: هرگاه شاعر دلیلی ادعایی برای پدیده‌ای بیافریند یا بین دو پدیده رابطهٔ علت و معلولیی تخیّلی ایجاد کند به حسن تعلیل دست یافته‌است. حسن تعلیل بعد از ایهام، یکی از صناعت‌های غالب در شعر حافظ است.

چشم هایت را که دیدم ناگهان شاعر شدم تا بگویم حس و حالی بی کران شاعر شدم

حسن تعلیل: شاعر علت شاعر شدن خودش را دیدن چشم های معشوق و نیاز به بیان حس خودش بیان کرده است.

تا چشم بشر نبیندت روی بنهفته به ابر چهر دلبند

حسن تعلیل: شاعر علت ابر پوش بودن قله دماوند را بخاطر ندیده شدن آن از سوی بشر بیان کرده‌است.

تو قلب فسردهٔ زمینی از درد ورم نموده یک چند

حسن تعلیل: علت برآمدگی دماوند اینگونه توجیه شده‌است که «دماوند» قلب زمین تصور شده‌است که درد گرفته و از شدت درد، ورم نموده‌است.

خاک بغداد به مرگ خلفا می‌گرید ور نه این شط روان چیست که در بغداد است؟

حسن تعلیل: شاعر علت جاری بودن رود دجله در بغداد را گریستن خاک آن شهر به مرگ خلفا می‌داند و حال آنکه می‌دانیم جاری بودن رود در بغداد امری طبیعی است.

رسم بدعهدی ایام چو دید ابر بهار گریه اش بر سمن و سنبل و نسرین آمد

حسن تعلیل: حافظ علت باران بهاری را گریه ابر بهاری به علت بدعهدی ایام می‌داند.

ذره را تا نبود همت عالی حافظ طالب چشمه خورشید درخشان نشود

حسن تعلیل: حافظ علت رسیدن ذرات معلق در هوا به خورشید را بلند همتی آنان می‌داند.

به سرو گفت کای میوه ای نمی آری جواب داد که آزادگان تهی دستند

حسن تعلیل: سرو علت میوه نداشتن خود را که نشان از تهی‌دستی درخت هم هست آزادگی می‌داند.

از حیای لب شیرین تو ای چشمه نوش غرق آب و عرق اکنون شکری نیست که نیست

حسن تعلیل: در این بیت حافظ علت حل شدن شکر در آب را کم آوردن شکر در برابر شیرینی لب یار می‌داند.

اشک غماز من ار سرخ برآمد چه عجب خجل از کردهٔ خود پرده دری نیست که نیست

حسن تعلیل: در این بیت حافظ دلیل سرخی اشک خود را خجلت اشک از فاش کردن راز شاعر می‌داند.
 

مجاز: به کار رفتن واژه‌ای به جای واژه دیگر مجاز نام دارد. هیچ‌گاه چنین امری ممکن نیست مگر آن که میان آن دو واژه در خارج از کلام رابطه‌ای بر قرار باشد. برای مثال: آن قدر گرسنه‌ام که می‌توانم تمام ظرف را بخورم. تمام ظرف را بخورم مجاز از محتویات درون ظرف و رابطه‌ای میان دو واژه‌ای ظرف و غذا در این عبارت است.

ماه دشت لاله‌ها را روشن کرده‌است (ماه: مجاز از نور ماه است)

سر آن ندارد امشب که برآید آفتابی چه خیال‌ها گذر کرد و گذر نکرد خوابی

(سر اینجا بمعنی فکر و اندیشه است، یعنی آفتاب در فکر برآمدن نیست)

نبندی زان میان طرفی کمروار اگر خود را ببینی در میانه

(منظور از کمر کمربند است و کمروار یعنی مانند کمربند میان‌تهی)

باز نشر از سایت: 👇