"تقصیر یا خطای کیفری"

عنصر روانی (mens rea) یکی از سه رکن اصلی تشکیل‌دهنده جرم است (عنصر قانونی، عنصر مادی و عنصر روانی). این عنصر به حالت ذهنی مرتکب در زمان ارتکاب جرم اشاره دارد و نشان‌دهنده قصد، علم یا بی‌احتیاطی وی در ارتکاب عمل مجرمانه است. بسته به نوع جرم، عنصر روانی ممکن است شامل یکی از موارد زیر باشد:

در برخی جرایم، ارتکاب عمل مجرمانه نیازمند وجود قصد مستقیم است. در این حالت، فرد با آگاهی کامل از نتیجه، عمداً اقدام به انجام عمل می‌کند.

در این نوع قصد، مرتکب به نتیجه احتمالی عمل خود علم دارد و با این حال به انجام آن اقدام می‌کند.

تقصیر کیفری حالتی است که فرد بدون قصد مجرمانه، به دلیل بی‌احتیاطی یا بی‌مبالاتی منجر به ارتکاب جرم می‌شود. این حالت اغلب در جرایم غیرعمدی مطرح است و می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

عدم رعایت دقت لازم یا بی‌توجهی به شرایط خطرناک.

فرد به دلیل عدم رعایت استانداردهای حرفه‌ای، مرتکب جرم می‌شود.

در مواردی که قانون یا عرف وظیفه‌ای بر عهده فرد گذاشته و او آن را ترک کرده باشد.

مرتکب باید خطر ناشی از اعمال خود را پیش‌بینی می‌کرد، اما چنین نکرده است.

در برخی جرایم، وجود علم یا آگاهی به غیرقانونی بودن عمل شرط است.

برخی جرایم نیازمند وجود انگیزه یا نیت خاص هستند که می‌تواند عنصر روانی جرم را تقویت کند.

در این دسته، اثبات قصد یا تقصیر روانی ضروری نیست و صرف ارتکاب عمل غیرقانونی برای مسئولیت کیفری کافی است.

عنصر روانی به طور مستقیم تعیین‌کننده مسئولیت کیفری است و بسته به نوع جرم (عمدی یا غیرعمدی) به شکل‌های مختلف (قصد مستقیم، قصد احتمالی، یا تقصیر) تجلی می‌یابد. درک دقیق این عنصر به قاضی امکان می‌دهد تا میان خطای غیرعمدی، بی‌احتیاطی و سوءنیت تفاوت قائل شود و حکم متناسب را صادر کند.

تقصیر با خطای جزایی، عنصر روانی جرایمی است که اصطلاحا غیر عمدی نامیده می شوند. وجود این تقصیر در کلیه جرایم غیر عمد ضروری است و عنصر مادی به تنهایی برای تحقق جرم کافی نیست. به طور کلی برای آن که عنصر روانی تحقق پیدا کند علاوه بر اراده ارتکاب جرم، لازم است قصد مجرمانه یا خطای جرایی نیز وجود داشته باشد.

عنصر روانی جرم، یکی از ارکان اصلی تشکیل جرم است. به عبارت ساده‌تر، برای اینکه یک عمل مجرمانه محسوب شود، علاوه بر انجام عمل مادی (مانند ضرب و شتم، سرقت)، باید یک نیت یا قصد مجرمانه هم وجود داشته باشد. این نیت یا قصد مجرمانه را عنصر روانی جرم می‌نامند.

تقصیر یا خطای کیفری یکی از انواع عنصر روانی جرم است که به معنای انجام اعمالی است که مرتکب آن، پیش‌بینی وقوع نتیجه مجرمانه را می‌کرده یا می‌توانسته و باید پیش‌بینی می‌کرده اما به آن توجه نکرده است. به عبارت دیگر، در جرایم تقصیری، مرتکب جرم قصد ارتکاب جرم را نداشته است، اما به دلیل بی‌احتیاطی، بی‌مبالاتی یا عدم رعایت وظایف قانونی، باعث وقوع جرم شده است.

تقصیر یا خطای کیفری به طور کلی به دو دسته تقسیم می‌شود:

1. بی‌احتیاطی: زمانی که مرتکب جرم، با وجود آگاهی از احتمال وقوع نتیجه مجرمانه، به انجام عمل خود ادامه داده و به آن نتیجه جرأت ورزیده است.
2. بی‌مبالاتی: زمانی که مرتکب جرم، با وجود اینکه می‌توانسته و باید به احتمال وقوع نتیجه مجرمانه پی ببرد، اما به آن توجه نکرده و به انجام عمل خود ادامه داده است.

• عمد: در جرایم عمدی، مرتکب جرم به طور آگاهانه و با قصد قبلی، عمل مجرمانه را انجام می‌دهد.
• تقصیر: در جرایم تقصیری، مرتکب جرم قصد انجام عمل مجرمانه را ندارد، اما به دلیل بی‌احتیاطی یا بی‌مبالاتی، باعث وقوع جرم می‌شود.

• تعیین مجازات: نوع و میزان مجازات مرتکب جرم، به نوع عنصر روانی او بستگی دارد. معمولاً مجازات جرایم عمدی سنگین‌تر از جرایم تقصیری است.
• تفکیک جرم از حادثه: عنصر روانی به ما کمک می‌کند تا بین اعمالی که به صورت اتفاقی و بدون قصد مجرمانه رخ می‌دهند و اعمالی که با قصد مجرمانه انجام می‌شوند، تمایز قائل شویم.
• مسئولیت کیفری: وجود عنصر روانی، شرط لازم برای مسئولیت کیفری فرد است. یعنی فردی که بدون قصد یا تقصیر، باعث وقوع جرم شده باشد، مسئولیت کیفری ندارد.

• تصادف رانندگی: اگر راننده‌ای با سرعت غیرمجاز رانندگی کند و باعث تصادف و خسارت به دیگری شود، مرتکب جرم تقصیری شده است.
• آلودگی محیط زیست: اگر کارخانه‌ای بدون رعایت استانداردهای زیست‌محیطی، مواد زائد خود را در طبیعت رها کند و باعث آلودگی محیط زیست شود، مرتکب جرم تقصیری شده است.

نکته: تعیین اینکه یک عمل خاص، عمدی است یا تقصیری، به عهده قاضی است و با توجه به تمام شواهد و قرائن موجود در پرونده، تصمیم‌گیری می‌شود.

تقصیر یا خطای کیفری یکی از اشکال عنصر روانی محسوب می‌شود که در برخی جرایم به جای قصد یا نیت مستقیم، مبنای مسئولیت کیفری قرار می‌گیرد. این مفهوم در جرایم غیرعمدی (مانند قتل غیرعمد) به‌ویژه مورد استفاده قرار می‌گیرد. در ادامه توضیح داده می‌شود که تقصیر یا خطای کیفری در چه جرایمی عنصر روانی به شمار می‌رود:

1. جرایم ناشی از بی‌احتیاطی و بی‌مبالاتی

در این جرایم، فرد بدون قصد ارتکاب جرم، با بی‌احتیاطی، بی‌مبالاتی یا عدم رعایت قوانین و مقررات، به دیگران آسیب می‌رساند.

مثال‌ها: قتل شبه‌عمد، جرایم ناشی از تصادفات رانندگی، صدمات بدنی ناشی از بی‌دقتی در کارهای صنعتی.

2. جرایم مبتنی بر تقصیر حرفه‌ای

در این نوع جرایم، تقصیر ناشی از عدم رعایت استانداردهای حرفه‌ای یا تخصصی است.

مثال‌ها: خطای پزشکی، تقصیر در طراحی ساختمان که منجر به ریزش آن شود.

3. جرایم ناشی از ترک فعل

اگر فرد به دلیل تقصیر در انجام وظایف قانونی یا عرفی خود موجب وقوع جرم شود، مسئولیت کیفری دارد.

مثال‌ها: ترک مراقبت از کودک یا بیمار که منجر به فوت یا آسیب می‌شود.

4. جرایم مبتنی بر عدم پیش‌بینی معقول خطر

در این موارد، فرد باید خطرات ناشی از اعمال خود را پیش‌بینی می‌کرد، اما به دلیل سهل‌انگاری یا بی‌مبالاتی چنین نکرده است.

مثال‌ها: تخریب غیرعمدی اموال یا آسیب ناشی از نگهداری حیوانات خطرناک.

نتیجه: تقصیر یا خطای کیفری به‌ویژه در جرایم غیرعمدی (جرایم مبتنی بر سهل‌انگاری، بی‌احتیاطی یا بی‌مبالاتی) نقش کلیدی در عنصر روانی جرم دارد. قاضی برای احراز مسئولیت کیفری باید وجود تقصیر را بررسی و اثبات کند.