"سریع الحساب" بودن خدا یعنی چی؟

قطعا خدا د رهیچ ظرفی از جمله زمان نمی گنجد پس از این حیث اطلاق کلمه سریع الحساب خارج از موضوع است ولی اینجا مساله ،مساله نسبیت زمان برای من بنده و خدایی است که به حساب من رسیدگی می کند.طبیعتا زمانی که برای اوست صفر است و برای من بنده (طبق روایات)چند هزار سال، البته این عدد بیشتر مبین کثرت است تا رقم دقیق.سریع الحساب یکی از اسمای حسنای خداوند است، و از آن‌جا که هیچ قیدی ندارد، به اطلاقش هم شامل دنیا می‌شود و هم شامل آخرت؛ یعنی حساب خدایی همیشه حاصل است، و جریان دارد؛ هر عملی که بنده‌اش انجام دهد، چه از حسنات باشد و چه غیر آن، خدای متعال جزایش را مو به مو و درست بر طبق عملش می‌دهد.
پرسش :

منظور از اینکه خداوند «سریع الحساب» است، چیست؟

پاسخ اجمالی:

«سریع الحساب» بودن خداوند به معنى سرعت محاسبه اعمال بندگان است. سرعت حساب به قدرى است که مطابق روایت، به حساب همه بندگان در یک چشم بر هم زدن رسیدگی می شود. تکرار تعبیر «سریع الحساب» در قرآن، شاید به این خاطر باشد که ممکن است بعضى شیطان صفتان، افراد ساده لوح را وسوسه کنند که چگونه حسابرسى خلایق در برابر اعمالى که هزاران سال انجام داده اند، به این آسانى ممکن باشد؟

پاسخ تفصیلی:

«سریع الحساب» بودن خداوند که در آیه 17 سوره «مؤمن» به آن اشاره شده است، به معنى سرعت محاسبه اعمال بندگان است، چنان که مى فرماید: «انَّ اللّهَ سَریعُ الحِساب»؛ (خداوند سریع الحساب است).
سرعت حسابش در آنجا به قدرى است که در حدیث آمده است: «إِنَّهُ تَعالى یُحاسِبُ الْخَلائِقَ کُلَّهُمْ فِی مِقْدارِ لَمْحِ الْبَصَرِ»؛ (خداوند حساب همه بندگان را در یک چشم بر هم زدن مى رسد!). (1)
اصولاً با قبول تجسم اعمال، و بقاء آثار خیر و شر، مسأله حساب، مسأله اى حل شده است، آیا دستگاه هائى که در دنیا همراه کار کردن، نمره مى اندازد نیازى به زمان براى حسابرسى دارد؟
تکرار تعبیر «سریع الحساب»، در آیات مختلف قرآن، شاید به این منظور است که بعضى شیطان صفتان، افراد ساده لوح را وسوسه نکنند که، مگر حسابرسى خلایق در برابر اعمالى که در طول هزاران سال انجام داده اند، به این آسانى ممکن است.
از این گذشته، این تعبیر هشدارى است، به همه انسان ها، که در آن روز مهلتى به مجرمان داده نمى شود، مانند مهلتى که در این دنیا به یک مجرم و قاتل براى رسیدگى چند ماه، یا چند سال، به پرونده اش مى دهند. (2)

ین اسم در قرآن در هشت مورد و به عنوان وصف خدا آمده است:

۱. «أُولئِک لَهُمْ نَصِیبٌ مِمّا کسَبُوا وَ اللّهُ سَرِیعُ الحِساب».(بقره/۲۰۲) «براى آنان از آنچه که کسب کرده اند نصیب و بهره اى است، خدا حسابرس سریع است».

۲. «...وَ مَنْ یکفُرْ بِآیاتِ اللّهِ فانَّ اللّهَ سَرِیعُ الحِساب».(آل عمران/۱۹) «هرکس به آیات الهى کفر ورزد، خدا حسابرس سریع است». و همچنین است آیات دیگر.

این اسم هرچند بیشتر در مورد رسیدگى به حساب مجرمان به کار رفته، امّا به آنها اختصاص ندارد، چنان که مى فرماید:

«أُولئِک لَهُمْ أَجرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِنَّ اللّهَ سَرِیعُ الحِساب».(آل عمران/۱۹۹) «پاداش آنان نزد پروردگارشان است، خداوند سریع الحساب است».

این اسم مرکب از دو کلمه است، یکى سریع که در مقابل «بطئى» به معنى تند است و دیگرى «الحساب» که به معنى شمارش است، چنان که مى فرماید:

«الشَّمْس وَ القَمر بِحُسْبان»(رحمن/۵) «سیر خورشید و ماه روى حساب است».

و هدف از توصیف خدا به این اسم، این است که اراده او در همه جا بدون توقف نافذ و مؤثر است. چنان که مى فرماید:

«إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیئاً أَنْ یقُولَ لَهُ کنْ فَیکون».(یس/۸۲) «فرمان این است که هر موقع بخواهد به او مى گوید باش، آن نیز محقق مى شود».

در این جا احتمال دیگرى هست و آن این که او در حسابرسى نیازى به مرور زمان ندارد، زیرا نسبت وجود او به گذشته و حال و آینده یکسان است و چیزى او را از چیزى به خود مشغول نمى سازد، در کمترین زمان حسابرسى او انجام مى گیرد.

امیرمؤمنان (علیه السلام) مى فرماید: «خدا به حساب همه بندگان بسان روزى دادن به آنان یک جا رسیدگى مى کند».

و شاید یکى از علل «سریع الحساب» بودن خدا این است که افراد اعمال خود را در جلو دیدگان خود حاضر و مجسم مى بینند، عملى از او غایب نبوده و همگان خود را نشان مى دهند، از این جهت انکار ممکن نیست تا مایه کندى حساب شود و در این باره آیات فراوانى آمده که به برخى اشاره مى کنیم:

۱. «...وَ وَجَدوا ما عَمِلُوا حاضِراً وَ لا یظْلِمُ رَبّک أَحداً».(کهف/۴۹) «آنچه را انجام داده اند در برابر خود حاضر مى یابند، پروردگار تو به کسى ستم نمى کند».

۲. «یومَ تَجِدُکلُّ نَفْس ما عَملَتْ مِنْ خیر مُحضراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوء...».(آل عمران/۳۰) «روزى که هر انسانى هر عملى را از خیر و شر انجام داده است، نزد خود حاضر مى یابد».

و یکی دیگر از علل سرعت حساب این است که علاوه بر حضور اعمال به صورت اخروى، صحیفه اعمال انسان همه چیز را ضبط مى کند چنان که مى فرماید:

«وَوُضِعَ الکتابُ فَتَرى المُجْرِمینَ مُشْفِقینَ مِمّا فیهِ وَ یقُولُونَ یا وَیلَتَنا مالِ هذَا الکتابِ لا یغادِرُ صَغیرَةً وَلا کبیرَةً إِلاّ أَحصاها...».(کهف/۴۹) «نامه عمل عرضه مى شود و گنهکاران را خواهى دید که از آنچه که در آن است مى ترسند و مى گویند واى بر ما این نامه چیست که هیچ عمل کوچک و بزرگى از قلم نینداخته است و آن را به حساب آورده است».

با این شهود متعدد، براى بندگان خدا جاى شکى باقى نمى ماند و انسان با تمام ذرات وجود خود به صحت حساب و سرعت آن گواهى مى دهد. البته حساب مقدمه جزا است خواه به صورت کیفر یا به صورت پاداش، ولى در عین حال، حساب غیر نتیجه آن است، از این جهت باید گفت، واقعیت «سریع الحساب»، غیر «سریع العقاب» است؛ تو گویى تفاوت این دو بسان تفاوت مقدمه و ذى المقدمه است، هرچند علاوه بر این فرق، سریع الحساب، ممکن است مقدمه پاداش نیز باشد.
بعد از آنکه خداوند، ذاکرین را به دو گروه تقسیم میکند‌: گروهی که از خدا تنها امور ناپایدار دنیوی را می‌خواهند، و گروهی دیگر، هم امور پسندیده دنیوی و هم امور خوب اخروی را خواستارند، آن‌گاه تأکید می‌کند که هر دو گروه، بهره خود را دریافت خواهند کرد‌: (أُولئِکَ لَهُمْ نَصِیبٌ مِمَّا کَسَبُوا}.

در پایان، جهت ترغیب مؤمنان به ذکر خدا و طلب حوایج دنیوی و اخروی از خدا در آن مواقف شریفه و منع از تفاخر به استخوانهای پوسیده‌ آبا و نیاکان، تأکید میکند که بدانند نه تنها ثمره اعمال آنان ـ چه خوب و چه بد، چه دنیوی و چه اخروی ـ گم نخواهد شد بلکه سریع نیز مورد رسیدگی قرار خواهند گرفت؛ چرا که او از یک سو بر همه چیز آگاه است و از سوی دیگر مانند موجودات مادی نیست که انجام‌دادن کاری، او را از دیگر کارها بازدارد ‹لاَ یَشْغَلُهُ شَیءٌ عَنْ شَیء›. در روایات نیز آمده است:

إنَّ اللهَ تَعالی یُحاسِبُ الخَلائِقَ کُلَّهُم فی مِقدارِ لَمحِ البَصَرِ ـ أو ـبِقَدرِ حَلبِ شاةٍ.

خداوند خلایق را در یک چشم بر هم زدن یا به مقدار دوشیدن یک گوسفند، حسابرسی می‌‌کند.

مرحوم ‹فیض کاشانی› بعد از نقل معنای یاد شده از ‹امین الاسلام طبرسی› و دیگران می‌افزاید:

برای سرعت حساب، معنای دیگری است که با این معنا قابل جمع، بلکه مؤیّد آن است و آن معنا این است که خداوند حساب بنده را در دنیا در هر لحظه می‌رسد و او را بر عملش، در هر حرکت و سکونی پاداش می‌دهد؛ در مقابل طاعاتش، توفیقات و در مقابل معاصیش، خواری می‌دهد. پس کار نیک به سوی نیکی و کار بد به سوی بدی کشیده می‌شود و کسی که در دنیا اعمالش را بررسی می‌کند، این معنا را به خوبی می‌فهمد. از همین‌رو، در روایت آمده است‌: ‹به حسابتان برسید، پیش از آنکه رسیدگی شود›. و این معنا از اسراری است که جز پاکان به آن دسترسی ندارند.

البته برخی دیگر، ‹سریع الحساب› را کنایه از نزدیک بودن قیامت گرفته‌اند که در این صورت، حساب‌های خلایق زود رسیده خواهد شد، چنان‌که در قرآن در مورد نزدیک بودن قیامت آمده است‌: (اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ) (قمر‌: 1) و (وَ ما أَمْرُ السَّاعَةِ إِلاَّ کَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ) (نحل‌: 77).