نبرد چالدران و امپراتوری عثمانی

در اوایل سده ۱۶، ۲ امپراتوری برای شرق ترکیه و عراق و سوریه بزرگ رقابت می‌کردند. یکی از این‌ها، امپراطوری عثمانی در غرب ترکیه و قسطنطنیه بود. امپراتوری دیگر حاصل دوران جدید بود که امپراتوری صفوی نام داشت. امپراتوری صفوی به وسیله شاه اسماعیل پایه‌گذاری شد. این امپراتوری با مجموعه‌ای از فتوحات در آذربایجان و شمال‌غربی ایران کار خود را آغاز کرد. ۹ سال بعد، شاه اسماعیل تمام فلات ایران و بغداد را تصرف کرد. توسعه ناگهانی امپراتوری صفوی تهدیدی جدی برای امپراتوری عثمانی به شمار می رفت و این موضوع سبب شد تا سلطان سلیم امپراتور عثمانی تصمیم به مقابله با صفویان بگیرد و  قبایل ترک شرق ترکیه را سرکوب کرده و به چالدران برسد، محلی که صفوی‌ها و عثمانی‌ها در ۲۳ اگوست ۱۵۱۴ با یکدیگر مبارزه کردند. این نبرد با کمک تکنولوژی توپ آتش به نفع عثمانی به پایان رسید. پیروزی آن‌ها موجب استحکام حکومت عثمانی بر شرق ترکیه و عمدتا بر کردستان و عراق شد. صفویان که به شدت به سواره‌نظام و استفاده حداقلی از توپ‌خانه متکی بودند از شکست خود شوکه شدند. اما نکته مهم این بود که نبرد چالدران تاثیر بزرگی بر شکل‌گیری خاورمیانه مدرن گذاشت. شکست صفویان در چالدران مانع برپایی امپراتوری وسیعی در خاورمیانه شد، چراکه آنها نتوانستند کنترل شرق ترکیه و عراق را بدست بگیرند. این رویداد به شکل‌گیری مرزهای امروزی بین ایران، ترکیه و عراق منجر شد.

دلایل شکست شاه‌اسماعیل در جنگ چالدران:
شاه‌اسماعیل در این جنگ برنامه‌ریزی و ارزیابی دقیقی از شرایط نداشت و فتوحات داخلی برای او غروری کاذب ساخته بود. یکی از عوامل مهم دیگر در شکست چالدران تاثیر "دورمیش خان" بود. شب پیش از جنگ وقتی در جلسه‌ای شاه‌اسماعیل سرداران خود را گردهم آورده بود تا نظر آنان را جویا شود، محمدخان استاجلو با آوردن دلایل مسلم مقابله ارتش صفوی با ارتش عثمانی را آن هم با آن تعداد کم زیرسوال برده بود، منتهی دورمیش خان با تحقیر او آنها را مجبور به شرکت در نبرد کرده بود. دورمیش خان گمان می‌برد که سپاهیان عثمانی مجهز به توپ و سلاح گرم همانند سربازان ازبک و آق قویونلو گرسنه و بی‌رمق هستند. نهایتا شاه‌اسماعیل تحت‌تاثیر دورمیش‌خان قرارگرفت و توجه لازم را به استدلال های استاجلو که آشنایی بیشتری به ساختار ارتش عثمانی داشت، نکرد. دورمیش خان والی اصفهان بود و تجربه جنگ با عثمانی‌ها را نداشت. شاه‌اسماعیل گمان می‌برد که آشوب ینی‌چری‌ها و همین‌طور طولانی ‌بودن مسیر باعث خستگی لشکر عثمانی خواهد شد. مساله دیگر مجهز بودن سپاه عثمانی به توپ و سلاح گرم بود. یکی دیگر از عوامل شکست، ترس اسب‌ها از صدای توپ‌ها بود. صدای توپ‌ها باعث می‌شد که اسب‌ها در میدان جنگ شروع به فرار کنند و این باعث می‌شد تا سواره‌ها در مهار آنها با مشکل روبه‌رو شوند. اهمیت توپ‌ها آنقدر بالا بود که محقق فرانسوی Jean Aubin در جمله‌ای درباره اهمیت بالای توپ‌ها این‌گونه اشاره دارد: "اگر ارتش اسماعیل در معرض آتش توپ‌خانه قرار نمی‌گرفت، چالدران برای عثمانی‌ها تبدیل به فاجعه می‌شد."
روابط خارجی ضعیف شاه‌اسماعیل نیز از فاکتورهای قابل ذکر دیگر در این شکست به‌شمار می‌آید. اگر شاه‌اسماعیل با مملوک‌ها و ذورالقدرها روابط بهتری برقرار کرده بود، سلطان سلیم به هیچ عنوان نمی‌خواست با سه قدرت در آن واحد بجنگد. در کنار این عوامل نقش جاسوس‌های ارتش عثمانی را نباید نادیده گرفت. مورد قابل ذکر دیگر انتخاب نادرست محل جنگ بود. اگر به‌جای اراضی چالدران، محل کوهستانی‌تری انتخاب شده بود، شاه‌اسماعیل با اتکا به سوارهای زبده خود می‌توانست از آتش توپ‌ها برهد. چالدران زمینی مسطح بود و سلطان سلیم با علم به این موضوع توانست از قدرت خود حداکثر استفاده را ببرد. تعیین نامناسب زمان جنگ هم در شکست چالدران بی‌تاثیر نبود. استاجلو در شب پیش از جنگ به این موضوع پرداخته بود اما شاه‌اسماعیل به این موضوع بها نداده بود. شاه‌اسماعیل گمان می‌کرد که ارتش عثمانی خسته و پراکنده است و حمله آنی کار درستی نیست. شاه‌اسماعیل بی‌ملاحظه به تعداد زیاد ارتش عثمانی و تجهیز آنها به سلاح گرم به جای استفاده از تکنیک حمله از روند دفاع استفاده کرد. یکی دیگر از نقاط ضعف شاه‌اسماعیل در این نبرد، نداشتن فرمانده در میدان نبرد بود. سلطان سلیم در تمام‌ مدت جنگ از بالای تپه‌ای نظاره‌گر روند جنگ بود و در مواقع لازم تمهیدات ضروری را اتخاذ می‌کرد. در ارتش شاه‌اسماعیل چنین وضعیتی حاکم نبود و شخص شاه همانند یک سرباز در میدان جنگ حضور داشت و به همین دلیل امکان نظارت و ارزیابی نبرد را نداشت. شاه‌اسماعیل بدون تفکر پیرامون تکنیک‌های پا به این میدان نهاد. اما صد افسوس که فداکاری در مقابل سلاح گرم و آتش توپخانه یارای مقابله نداشت.
با تمام این تفاسیر نبرد جانانه شاه و سربازانش در این جنگ باعث نامدارشدن شاه‌اسماعیل در تاریخ فرماندهان جنگی در تاریخ شد. جالب آن است که دفاع بی‌همتای ارتش صفوی در مقابل سپاه عثمانی به‌عنوان یکی از تکنیک‌های برتر هنوز در برخی از مدارس و آموزشگاه‌های نظامی به‌عنوان الگو نشان داده می‌شود.

* باز نشر از سایت: 👇

https://www.irna.ir/news/83916563/جنگ-چالدران-و-تغییر-مناسبات-سیاسی