"نفی علیت" به چه معناست ؟
١ پاسخ
امروزه شبهاتی در برابر اصل علیت مطرح شده و با تکیه بر آنها سعی می‌شود این اصل مورد انکار قرار گیرد. اصل عدم قطعیت مبتنی بر فیزیک کوانتوم و قول به تصادف فلسفی از جمله آنهاست. البته قول به تصادف سابقه‌ای طولانی در حوزه بحث‌های فلسفی دارد. با این حال، امروزه سعی می‌شود تقریرهای روزآمدی از آن ارائه گردد.
برای درک ادعای این دیدگاه و بررسی صحت یا سقم آن ابتدا می‌بایست اندکی با فیزیک کوانتوم آشنا شویم. کوانتوم به معنای مقدار، ذره و بسته انرژی استعمال شده است و فیزیک کوانتوم را می‌توان فیزیک ذرات نامید، اما در اینجا معنایی بیش از ذره مراد است. شاید مقایسه فیزیک کوانتوم با فیزیک پیشین خود، یعنی فیزیک نیوتن، راه نزدیک‌تری برای آشنایی با آن باشد. واقع آن است که فیزیک کوانتوم، به اعتراف خود فیزیک‌دانان، به شدت از فهم عادی و به اصطلاح ایشان از فهم شهودی انسان فاصله دارد و به سختی می‌توان آن را درک کرد (پاکینگورن، ۱۳۸۸، ص ۱۰؛ نیز: گروهی از نویسندگان، ۱۳۸۴، ص ۵۸۲). به هر حال در فیزیک نیوتنی که قبل از فیزیک کوانتوم مطرح بود، اصولی حاکم بود که در فیزیک کوانتوم زیر سوال رفت. برخی از آنها از این قرارند (پاکینگورن، ۱۳۸۸، ص ۱۴-۱۸؛ نیز: باربور، ۱۳۸۴، ص ۴۰-۴۴):
أ. بین اجزای عالم رابطه علی و معلولی برقرار است.
ب. رابطه اجزای عالم قطعی و ضروری بوده و با شناسایی عوامل می‌توان اتفاقات آینده را پیش‌بینی کرد.
ت. اشیای بزرگ از ذرات ریزتری تشکیل شده‌اند.
ث. نور واقعیتی موجی است.
فیزیک کوانتوم اکثر این اصول را زیر سوال برد و در مورد برخی از آنها نکات تازه‌ای مطرح کرد. به عنوان مثال فیزیک کوانتوم علیت را انکار کرده و به جای قطعیت اصل عدم قطعیت را مطرح نمود (پاکینگورن، ۱۳۸۸، ص ۵۱). از نظر این فیزیک امکان پیش‌بینی اتفاقات عالم، به خصوص در مقیاس زیر اتمی وجود ندارد و نور که قبلاً به صورت موج تلقی می‌شد، در این فیزیک تفسیری ذره‌ای می‌یابد. ذرات تشکیل دهنده نور را فوتون می‌نامند که می‌توان آنها را بسته انرژی نامید. فیزیک کوانتوم در عین حال برای نور خاصیتی قائل شد که می‌تواند خودش را هم به صورت موج و هم به صورت ذره نشان دهد (همان، ص ۳۱). از نظر فیزیک کوانتوم این خاصیت برای سایر اجزای اتم و نیز سایر امواج قابل تصور است (همان، ص ۳۴). یعنی الکترون نیز می‌تواند خود را به صورت موج نشان دهد و از طرف دیگر امواج الکترومعناطیسی می‌توانند خود را به صورت ذره آشکار کنند.
این‌که چه چیزی باعث انکار اصل علیت و قطعیت در فیزیک کوانتوم شده قابل تأمل است. عمده عامل این انکارها آزمایشاتی است که فیزیک‌دانان در اوایل قرن بیستم انجام دادند و نتایجی به دست آوردند که قابل تبیین و توضیح با اصول فیزیک نیوتنی نبود. این امر باعث شد تقریرها و تئوری‌های جدیدی پیشنهاد شود که کم‌کم جای فیزیک نیوتن را گرفته و تفسیر جدیدی از اتفاقات عالم ارائه دهد. لازم است بگوییم فیزیک کوانتوم، از زمان پیدایش، تقریرهای مختلفی داشته است، یکی از آنها تفسیر کپنهاگی است که امروزه رایج‌ترین تئوری ناظر به واقعیت اشیا عالم، به خصوص در دنیای ذرات بنیادین [۱] است و تعبیر استاندارد فیزیک کوانتوم نامیده می‌شود (علوی‌نیا، ۱۳۸۵، ۱۲۶). برای درک بهتر سخن کوانتومی‌ها، برخی از آزمایشات آنها را نقل می‌کنیم.
در یک آزمایش، وقتی الکترون از طریق تفنگی الکترونی به سوی مانعی که دارای دو کشاف است شلیک می‌شود، الکترون با عبور از شکاف‌ها، اثری از خود، بر صفحه فلورسنت واقع در پشت مانع باقی می‌گذارد که با اصول فیزیک عادی قابل توجیه نیست؛ به این نحو که الکترون گاهی اثری از خود در پشت شکاف اول به جا می‌گذارد، گاهی در پشت شکاف دوم و گاهی نیز به طور هم‌زمان در پشت هر دو شکاف و حتی فضای میان دو شکاف نمایان می‌گردد (گروهی از نویسندگان، ۱۳۸۴، ص ۵۹۹). فیزیک‌دانان از این آزمایش نتیجه گرفته‌اند که رفتار الکترون قابل پیش‌بینی نیست و از هیچ ضابطه‌ای پیروی نمی‌کند. این رفتار باعث شده گفته شود الکترون نه ذره است و نه موج، هم ذره است و هم موج؛ اما معلوم نیست در واقع کدام است (پاکینگورن، ۱۳۸۸، ص ۳۹-۴۲). نکته قابل توجه این است که فیزیک‌دانان معتقدند برداشت‌های موجی و ذره‌ای از اعیان کوانتومی مکمل یکدیگرند، در عین حال، دو وضعی بودن موج و ذره را نوعی تناقض می‌دانند. گفته شده است در تجربیات روزمره زندگی هیچ چیز نمی‌تواند در آن واحد هم موج باشد و هم ذره، ولی ذرات کوانتومی به نحوی هستند که به نظر می‌رسد در آن واحد هم ذره‌اند و هم موج (علوی‌نیا، ۱۳۸۵، ۱۲۰).
آزمایش دوم: طبق بررسی‌ها و تئوری‌های فیزیکی هر شیء بزرگی از ذرات ریزی به نام مولکول تشکیل یافته که از جنس آن شیء‌اند. مثلاً رشته ماکارونی از مولکول‌های ماکارونی متشکل است. اما مولکول‌ها از ذراتی به نام اتم تشکیل شده‌اند که چه بسا از جنس مولکول نیستند. مثلاً رشته ماکارونی ممکن است از اتم‌های مختلفی از جمله اکسیژن، هیدروژن و مانند آن تشکیل شده باشد. هر اتم نیز از ذرات ریزتری به نام الکترون، پروتون و نوترون ترکیب شده است. نوترون و پروتون در هسته اتم قرار داشته و الکترون‌ها با سرعت سرسام‌آوری در اطراف هسته در حال حرکت‌اند. برای شناسایی محل الکترون و سرعت آن آزمایشی به این ترتیب انجام می‌گیرد که یک فوتون (ذره یا موج نور) به سوی آن پرتاب می‌شود تا پس از برخورد با الکترون به دستگاه میکروسکوپ برگشته و جایگاه یا سرعت الکترون را نشان دهد.
هر مقدار که بر دقت این آزمایش افزوده می‌شود، امکان شناسایی محل دقیق یا سرعت الکترون حاصل نمی‌گردد. گفته می‌شود در یک وضعیت دو وجهی، وقتی دقت لازم برای شناسایی محل الکترون اعمال می‌شود، تکانه آن نامعلوم می‌گردد و وقتی تکانه الکترون محاسبه می‌گردد، محلش مخفی می‌شود. هایزنبرگ با توجه به این آزمایش، اصل عدم قطعیت را نتیجه گرفت. (پاکینگورن، ۱۳۸۸، ص ۵۱-۵۲). فیزیک‌دانان معتقدند این وضعیت ذاتی ذرات هسته‌ای و غیر قابل انفکاک از آنهاست و ربطی به دقت یا عدم دقت دستگاه‌های اندازه‌گیری ندارد. به عبارت دیگر، ایشان معتقدند دستگاه‌های اندازه‌گیری و مشاهده‌کننده هرچقدر هم که دقیق شوند، وضعیت عدم قطعیت برچیده نخواهد شد (علوی‌نیا، ۱۳۸۵، ص ۱۲۱).
آزمایش سوم: برخی عناصرْ رادیواکتیو بوده و به صورت طبیعی دچار واپاشی و شکافت هسته‌ای می‌شوند. در این آزمایش گفته می‌شود فرض کنید مقداری اورانیوم که عنصری رادیواکتیو است، داشته باشیم. مسلم است که هسته اتم‌های این عنصر با سرعتی بسیار پایین شکافته شده و به هسته‌های سبک‌تری تبدیل خواهند شد. اما این‌که کدام هسته و در چه زمانی و به چه دلیلی شکافته می‌شود، به هیچ نحو معلوم نیست. یعنی اصل شکافت هسته‌ای مسلم و قطعی است و تا حدودی می‌دانیم چرا این اتفاق می‌افتد (سنگین بودن هسته اورانیوم)، اما چرا مثلاً اتم شماره یک دچار واپاشی می‌شود و اتم شماره دو نه، معلوم نیست و علت روشنی ندارد. بنابراین در اینجا هم اصل عدم قطعیت حاکم است (گروهی از نویسندگان، ۱۳۸۴، ص ۵۹۸-۵۹۹). به هر حال مشاهداتی که در آزمایش‌های فوق به دست آمده، فیزیک‌دانان را واداشته در حوزه ذرات بنیادین به عدم قطعیت و در نتیجه عدم علیت قائل شوند. از آنجا که اشیا بزرگ نیز در نهایت از همین ذرات تشکیل شده‌اند، احکام آنها به این اشیا هم سرایت می‌کند.
* باز نشر از سایت: 👇
https://www.mehrnews.com/news/4830316/استدلال-برای-نفی-علیت-نوعی-اعتراف-به-وجود-آن-است
پاسخ شما
