[ویکی فقه] تألیف حدیث. مجموعه تألیفات حدیثی و فروع وابسته به آن دارای اشکال و انواعی است که از قرن دوم و سوم به بعد، برحسب شرایط و نیازهای اهل علم و احیاناً جامعه ، و تراکم تجربه های گوناگون دست اندرکاران علم حدیث و دیگر رشته های علوم اسلامی ، در حوزه تألیف و تصنیف پدید آمده و تدریجاً رو به کمال رفته اند و از تجزیه هریک از این انواع یا ترکیب آن ها با یک دیگر و شرح و توضیح و تکمیل و استدراک نواقص آن ها، انواع جدیدتری به وجود آمده است.
در این مقاله مهم ترین انواع تألیف در حوزه حدیث ، برحسب سیر پیدایش، معرفی می شوند.
اولین تألیفات حدیثی « صحیفه » هایی هستند که به برخی اصحاب پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نسبت داده شده اند و نیز صحیفه هایی که تابعین در قرن دوم تألیف کردند. این تألیفات صورت مرتب و مبوّبی نداشتند و تنها برای حفظ و مراجعه فراهم می شدند. تألیفات اتباع تابعین در قرن دوم در قرن دوم، اتباع تابعین ، نخستین مجموعه های حدیثی را به معنای درست کلمه پدید آوردند. ← عناوین تألیفات این نخستین مجموعه ها عناوینی از قبیل « مُوَطَّأ » و « مُصَنَّف » و برخی عنوان های خاص چون « جهاد »، « زهد » و « مَغازی و سِیر » داشتند. ← خصوصیت تألیفات در این مجموعه ها، احادیث متناسب، در یک باب می آمدند و سپس همه باب ها یا کتاب ها در یک مصنّف و تألیفِ واحد گردآوری می شدند، اما در قرن اول گردآوری احادیث در صحیفه ها، هیچ ترتیب و تنظیمی نداشت. ← مصنَّف مصنَّف نوعی کتاب حدیثی است که در آن احادیث بر پایه ابواب فقهی آورده شده است، اما در کنار احادیث مرفوع ، احادیث موقوف (مطالب منقول از صحابه) و مقطوع (مطالب منقول از تابعین ) و به عبارت دیگر فتاوی صحابه و تابعین و آرای فقهی اتباع تابعین را نیز دربردارد. این نوع کتاب ها گاه موطّأ هم خوانده شده اند. ← مشهورترین تألیف مشهورترین تألیف حدیثی قرن دوم، موطّأ مالک بن انس است. انواع تألیفات قرن سوم در قرن سوم، که قرن رشد و رونق علوم حدیث و دیگر علوم اسلامی بود، انواع جدیدی از تألیفات حدیثی با عناوینی چون « السُّنَّه »، « مُسْنَد »، « صحیح »، « جامع »، « سنن » و نیز کتاب هایی در زمینه حل و فصل اختلافات احادیث ، با عناوینی چون « مختلف الحدیث »، « اختلاف الحدیث » و « مشکل الحدیث »، پدید آمد. ← مسند مسند کتابی است که احادیث آن برحسب صحابه تدوین شده باشد، به ترتیب حروف الفبا یا وابستگی قبیلگی صحابه یا سابقه آن ها در اسلام و یا شرافت نَسَبی . مشهورترین کتاب در این زمینه، مسند احمد بن حنبل است. ← جامع جامع، گونه ای کتاب حدیثی است مشتمل بر تمام موضوعات دینی از قبیل عقاید ، احکام ، سِیر، آداب ، تفسیر ، فتن و مناقب . الجامع الصحیح اثر بخاری ، الجامع الصحیح اثر مسلم بن حجاج نیشابوری و کتب اربعه شیعه نیز از همین گونه اند. ← سنن در کتاب های سنن، احادیث برحسب ابواب فقهی ، یعنی طهارت و نماز و زکات و امثال آنها، تنظیم شده اند و این گونه کتاب ها خالی از احادیث موقوف و مقطوع اند، زیرا این قبیل منقولات ، به سبب انتساب به صحابه، « سنت » نامیده نمی شوند بلکه به اثر (و گاه حدیث) موسوم اند. « سنن اربعه » از این نوع کتاب ها به شمار می آیند. ← کتب السنه کتب «السُّنَّه»، گونه مهمی از کتاب های حدیثی اند که در این دوره به وجود آمده اند. ←← خصوصیت السنه در این نوع تألیفات ، احادیثی گرد آمده است که بر لزوم تمسک به سنّت و پیروی از آن و ترک بدعت ها و انحرافاتِ رواج یافته در قرون اولیه اسلام تأکید می کنند. ←← نوع احادیث السنه احادیث این گونه کتاب ها صبغه فقهی و بعضآ اعتقادی دارند، ازاین روست که کتاب السُّنَّه اثر عبداللّه بن احمد به اسم الرد علی الجهمیه شهرت یافته است. ←← مشهورترین السنه بسیاری از محدثان کتاب هایی با عنوان السّنّه نوشته اند که از مشهورترین آن ها احمد بن حنبل و ابوداود هستند. کتاب های السّنّه ابوبکر خلّال (متوفی ۳۱۱) و ابوبکر احمد بن عمرو عاصم (متوفی ۲۸۷) نیز شهرت دارند. ← مختلف الحدیث نوع دیگر از تألیفات حدیثی که در این قرن ظهور کرد، کتاب هایی بود که در آن مؤلف می کوشید از راه تقیید مطلق یا تخصیص عام یا حمل بر تعدد حادثه و وجوه دیگر، تناقض و تعارض احادیث را رفع کند. این کتاب ها « مختلف الحدیث »، « اختلاف الحدیث »، « تأویل مختلف الحدیث » یا « تلفیق الحدیث » نامیده شده اند. ←← اولین کتاب به نظر سیوطی ، نخستین کسی که در زمینه احادیثِ دارای اختلاف و تعارض کتاب نوشته، شافعی بوده است. از آن پس بسیاری از محدّثان به تألیف در این باب پرداخته اند. ←← مشهورترین کتب از مشهورترین کتاب های اهل سنت در این باره، تأویل مختلف الحدیثِ ابن قتیبه و در منابع شیعه ، الاستبصار فیما اختلف فیه من الاخبار شیخ طوسی است. ← جزء حدیث « جزء » یا « جزء حدیث » نیز از جمله تألیفات حدیثی این دوره است و به کتابی اطلاق می شود که در آن احادیث متعلق به یک شخص ــ در طبقه صحابه یا طبقات بعدی ــ یا احادیث راجع به یک موضوع یا احادیثِ مشتمل بر فواید خاصی (مانند وُحدانیات ، ثُنائیات ، ثُلاثیات و امثال آن ها) گرد آمده باشد. ← طبقات در کنار این انواع اصلی، انواعی فرعی از تألیفات حدیثی نیز در این قرن به وجود آمد. یکی از این انواع، کتاب های « طبقات » بود که در آن ضمن ذکر شرح حال مشایخ و روات ، احادیث منقول از آنان نیز به صورت طبقه به طبقه و دوره به دوره یاد می گردید. از جمله این نوع تألیفات، طبقات مسلم بن حجاج و الطبقات الکبری تألیف ابوعبداللّه محمد بن سعد است. ← دلائل و شمائل از دیگر نمونه های فرعی تألیف در حوزه حدیث در این قرن، کتاب های « دلائل » و « شمائل » هستند. ←← کتب دلائل دلائل یا دلائل النبوه نوعی تصنیف حدیثی است که در آن مجموعه احادیثی درباره حقانیت پیامبر اکرم گرد آمده است. ابن ابی الدنیا (متوفی ۲۸۱)، ابراهیم بن اسحاق حربی (متوفی ۲۸۵) و ابن قتیبه از کسانی هستند که در این باب کتاب نوشته اند. ←← کتب شمائل در کتاب های شمائل، احادیث مبین شمایل و خصال اخلاقی پیامبر اکرم گردآمده است. کتاب الشمایل النبویة و الخصائص المصطفویة از ترمذی ، مشهورترین کتاب در این باب است. ← خصائص و مناقب کتاب های « خصائص » و « مناقب » نیز به این نوع تألیف ملحق می شوند. ← امالی و فوائد از گونه های دیگر تألیف در این قرن، « امالی » و « فوائد » است که ناظر به مجالس حدیثی مشایخ و استادان حدیث است و در ترتیب و تبویب احادیث ، نظم خاصی ندارد. ← مسائل و اصل و نوادر « مسائل » و « اصل » و « نوادر » هم گونه هایی از تألیفات حدیثی در همین قرن اند که البته بیش تر در بین محدثان و راویان شیعی مرسوم بوده اند. ←← کتب مسائل مسائل یا سؤالاتِ اصحاب و معاصران امامان شیعه از سر استفهام حقیقی یا از سر اختبار و امتحان ، به صورت کتبی یا شفاهی ، صورت می گرفته است. در طبقه اصحاب امام رضا علیه السلام و ائمه بعد از ایشان، بسیاری از محدّثان صاحب مسائل هستند که اسامی آنان در الفهرست شیخ طوسی و رجال نجاشی آمده است. نجاشی (ص۲۲۰) سه کتاب با عنوان مسائل به عبداللّه بن جعفر حِمْیری نسبت داده است. ←← کتب اصل «اصل» نیز نوعی دفتر حدیثی متعلق به اصحاب ائمه علیهم السلام بوده که احادیث مندرج در آن بی واسطه یا با یک واسطه از یکی از ائمه نقل شده است. ←← کتب نوادر «نوادر» هم عنوان عامی برای دسته ای از کتاب های حدیثی در قرون اولیه اسلامی امامیه بوده که احادیث غیرمشهور یا احادیث مشتمل بر احکام غیرمتداول و غیر متعارف را دربرداشته است. شمار زیادی از محدثان شیعه در این باب تألیف داشته اند. در این میان، نوادر محمد بن ابی عمیر (متوفی ۲۱۷) و نوادر احمد بن محمد بن عیسی اشعری (متوفی ح۲۶۰) از معروف ترین کتاب ها هستند. تألیفات قرن چهارم در قرن چهارم، ضمن استمرار تألیف مجموعه های حدیثی به شیوه مرسوم در قرن سوم، انواع تازه ای از تألیف، اما مبتنی بر آثار پیشین، پدیدار گردید. ← مصطلح الحدیث کتاب های مصطلح الحدیث از جمله مهم ترین این انواع بود، که موضوع آن ها، تشریح و توضیحِ اصطلاحاتِ ناظر به انواع حدیث است، اما این کتاب ها فواید دیگری هم داشته اند. کتاب های المحدث الفاضل اثر رامهرمزی و معرفة علوم الحدیث اثر حاکم نیشابوری از نخستین آثار عمده تألیف شده در این زمینه اند. ← مستخرجات همچنین در این قرن کتاب هایی در تکمیل آثار قرن گذشته تألیف شد. « مستخرجات » یکی از این گونه هاست. ←← تعریف مستخرجات که مؤلف در آن احادیث یک کتاب معین را، به جز اِسناد صاحب کتاب، با سندی از شیوخ و استادان خود او گرد می آورد و بسا که طریق مؤلف (مستخرِج) در اثنای طریق روایی اش، با طریق شیخِ مؤلفِ کتاب اصلی یا طبقه بالاتر از او ــ هرچند طبقه صحابی باشدــ تلاقی کند. ←← خصوصیات مستخرجات در این نوع تألیف احتمال دارد بین حدیث موجود در مستخرج با حدیث مذکور در متن مبنا، تفاوت هایی از حیث لفظ و معنا وجود داشته باشد یا احادیثی که سند مقبولی برایشان یافت نشود، از مستخرَج حذف شوند و با همان سندِ صاحبِ کتاب اصلی ذکر شوند. ←← فواید مستخرجات فواید چندی بر این نوع تألیف مترتب است که از مهم ترین آن هاست: علوّ سند احادیث با تقلیل وسایط برخی از آن ها، تقویت سند احادیث باتوجه به طرق متعاضد ، ترمیم اسناد منقطع و معلق و مرسل به سندهای متصل ، اشتمال احادیث کتاب مستخرج بر نکات تازه، رفع علل (نارسایی ها و ضعف ها و مشکلات) برخی احادیث کتاب اصلی، و این که مؤلف کتاب مستخرج ملزم نیست احادیث مستخرجه را با همان الفاظ و عباراتِ کتابِ اصلی ذکر کند. ←← تعداد مستخرجات تعداد مستخرجات بسیار زیاد است و بیش تر آن ها به صحیح بخاری و صحیح مسلم یا هردو آن ها اختصاص دارد، از جمله مستخرَج ابوبکر اسماعیلی جرجانی (متوفی ۳۷۱) بر صحیح بخاری و مستخرَج محمد بن یعقوب شیبانی (متوفی ۳۴۴) بر صحیحین . ← مستدرک و الزامات « مستدرک » هم گونه ای کتاب حدیثی است که در آن احادیثی گرد می آید که واجد شرط یکی از مصنِفان کتاب های حدیثی است که وی آن ها را در کتاب خود نیاورده است بنابراین، مستدرک متمم کتابی دیگر، و با همان شروط ، است. در بین اهل سنت المستدرک علی الصحیحین اثر حاکم نیشابوری ، و در بین شیعه مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ( تألیف میرزا حسین نوری طبرسی ، متوفی ۱۳۲۰)، که در قرن های بعدی بر این شیوه نوشته شد، به ترتیب، به مستدرک صحیحین و مستدرک وسائل الشیعه شهرت دارند. کتب « الزامات » را هم باید به همین قسم ملحق کرد، نظیر الزامات دارقطنی (متوفی ۳۸۵) بر احادیث بخاری و مسلم . ← معجم نوع دیگری از تألیف که در قرن چهارم پدید آمد، « معجم » نام دارد؛ کتابی که احادیث آن به ترتیبِ نام های صحابه یا مشایخ حدیث یا راویان و از این قبیل، غالباً با نظم الفبایی، طبقه بندی شده است. ←← مبدعان اصطلاح معجم گفته شده است محدّثان نخستین گروهی بودند که اصطلاح معجمِ را بر نوعی کتاب حدیثی اطلاق کردند. ←← مشهورترین معاجم کتاب های حدیثی فراوانی با عنوان معجم تألیف شده است، اما معروف ترین آن ها معجم های سه گانه طبرانی است که، از حیث کمّی ، به کبیر و متوسط و صغیر موسوم شده است. ← مشیخه « مشیخه » هم نوعی کتاب حدیثی است که مؤلفِ آن، احادیث و کتاب هایی را که از مشایخ خود به طور مستقیم یا به صورت اجازه اخذ کرده است، می آورد. مشیخه در واقع نوعی معجم است، با این تفاوت که احادیث آن به ترتیب زمان تولد و وفات مشایخِ مؤلف تنظیم شده است. ← علل الحدیث « علل » یا « علل الحدیث » نیز از کتاب های پدید آمده در قرن چهارم است که احادیث معلول یا معلل در آن گرد آمده و علل و اشکالات آن ها توضیح داده شده است. العلل الواردة فی الاحادیث النبویة ، تألیف علی بن عمر دارقطنی (متوفی ۳۸۵)، از کتاب های مشهور در این زمینه است. ← اطراف کتاب های « اطراف » از گونه های مهم کتاب های حدیثی است که در این قرن ظهور کرد. ←← تعریف اطراف اطراف (جمعِ طرف) قسمتی از حدیث است که بر بقیه آن دلالت کند، همراه با ذکر اسناد آن حدیث، از همه منابع متضمنِ آن یا از کتابی خاص. گاه سند به طور کامل ذکر می شود و گاه به ذکر نام شیخ مؤلف کتاب بسنده می شود. مثلا حدیث «اَلاَعْمالُ بالنیة» نسبت به شکل کامل آن ــکه «انّما الاعمال بالنیة و لِکِّل امْرِءٍ مانَوی فَمَن کانت هِجْرَته الی اللّه فَهِجرَتُهُ الی ما هاجراللّه» است ــ طرف محسوب می شود. ←← اهمیت اطراف کتاب های اطراف از اقسام بدیع فهارس حدیثی اند که پس از تدوین حدیث در جوامع حدیثی اولیه و به طور مشخص در اوایل قرن چهارم و براساس نیاز محدثان به وجود آمدند. در این نوع کتاب ها، احادیث غالبآ بر پایه مسانید صحابه و به روش الفبایی، و در مواردی براساس اولین کلمات احادیث، تنظیم شده اند. ←← مشهورترین اطراف اطراف نویسی در آغاز بر محور احادیث صحیحین شکل گرفت. کتاب های اطراف الصحیحین از ابومسعود ابراهیم بن محمد دمشقی (متوفی ۴۰۰) و ابومحمد خلف بن محمد واسطی (متوفی ۴۰۱) از قدیم ترین آثار در این زمینه اند. ←← جامع اطراف از آن پس « سنن اربعه » و « صحاح سته » اساس کتاب های اطراف شدند و نهایتاً کتاب های جامعِ اطرافِ احادیثِ صحاح، سنن و مسانید به وجود آمدند. ←← نمونه کتب جامع اطراف برخی از این کتاب های جامع عبارت اند از: تحفةالاشراف علی معرفة الاطراف ، تألیف عبدالرحمان مِزّی (متوفی ۷۴۲)؛ اِتْحاف المَهَرة باطراف العَشَرة ، از ابن حجر عسقلانی (متوفی ۸۵۲)؛ و اطراف المسانید العَشَرة ، از احمد بن محمد بوصیری (متوفی ۸۴۰). ←← فواید اطراف اطراف نویسی فوایدی دارد، از جمله شناخت طرق روایت یک حدیث ، مبهمات و مهملات اسانید ، اختلاف نسخه های صحاح درباره یک حدیث یا متن، و تصحیح اشتباهاتِ سند یا متن احادیث . دایرة المعارف نویسی در قرن پنجم در قرن پنجم، شیوه جدیدی ظهور کرد که ناظر به جمع احادیث و کتاب های حدیثی شناخته شده قبلی بود. در واقع پایه تألیف دایرةالمعارف های حدیثی (جمع کردن صحاح و سنن در یک مجموعه حدیثی) در این قرن گذاشته شد. نخست کتاب هایی در جمع بین صحیحین به وجود آمد که مشهورترینش الجمع بین الصحیحین ، تألیف ابوعبداللّه محمد بن فتوح حمیدی اندلسی (متوفی ۴۸۸)، بود و سپس کتاب هایی در جمع بین کتاب های خمسه و کتاب های سته پدید آمد. تألیفات قرن ششم ← ادامه دایرة المعارف نویسی پس از این قرن، اندیشه دایرةالمعارف نویسی در حوزه حدیث با قوّت دنبال شد، که به فراهم آمدن آثار بزرگی در قرن های بعد انجامید، آثاری چون جامع المسانید ابن کثیر و الجامع الکبیر سیوطی در بین اهل سنت ، و الوافی از فیض کاشانی و بحارالانوار محمدباقر مجلسی در بین شیعه . ← کتب موضوعات خاص یا عام از قرن پنجم به بعد، ضمن بازسازی تألیفات پیشین در حوزه حدیث و رجال برای تسهیل استفاده از آن ها، انواع جدیدی از تألیف پدید آمد، از جمله گردآوردن احادیث راجع به یک موضوع خاص در یک مجموعه (نظیر کتب « موضوعات » و « احکام ») و تألیف کتاب هایی که به موضوعات عام اختصاص داشتند یا ناظر به کتاب های قبلی بودند (همچون کتاب های « تخریج » و « زوائد »). ← کتب موضوعات کتاب های «موضوعات» گونه ای از تألیفات حدیثی اند که موضوع آن ها نقد و بررسی احادیثِ بر ساخته یا احادیثی است که درباره آن ها ادعای ساختگی بودن شده است. در این کتاب ها، در ذیل هر حدیث، به علل جعل و جاعل آن اشاره می شود. احادیث این کتاب ها غالباً براساس ابواب اعتقادی و فقهی مرتب می شوند. تا قبل از قرن پنجم تألیف در این باب، صورت مستقلی نداشت و محدّثان بیش تر در کتاب های «علل» و کتاب هایی که در معرفی رجال ضعیف و کذاب می نوشتند، چنین احادیثی را گرد می آوردند. در قرن پنجم اولین کتاب در این باب با نام الموضوعات ، اثر ابوسعید محمد بن علی النقاش اصفهانی (متوفی ۴۱۴)، پدید آمد و سپس کتاب های دیگری در این باب تألیف گردید که همه پایه ای شدند برای تألیف مشهورترین کتاب در این باب، یعنی الموضوعات من الاحادیث المرفوعات اثر ابوالفرج عبدالرحمان بن علی بن الجوزی (متوفی ۵۹۷). ← کتب ادله احکام کتاب های «احکام» یا « ادله احکام » نوعی تألیف است که در آن احادیث راجع به احکام فقهی گرد آمده است. این احادیث از جوامع اصلی حدیثی استخراج و براساس ابواب فقه مدون می شوند. از جمله این نوع تألیفات است: الاحکام الکبری و الاحکام الصغری ، هر دو از اشبیلی (متوفی ۵۸۱)؛ الالمام باحادیث الاحکام ، از ابن دقیق العید (متوفی ۷۰۲)؛ و بلوغ المرام من ادلة الاحکام ، از ابن حجر عسقلانی (متوفی ۸۵۲). کتاب های «سنن» در بین اهل سنت و کتاب های چهارگانه شیعه را از این جمله باید شمرد. ← غریب الحدیث از جمله موضوعات عامی که کتاب های خاصی درباره آن ها تدوین شده، موضوع « غریب الحدیث » است. در این نوع کتاب ها واژگان دشوار و نامأنوس و نامتعارف احادیث ، شرح و تفسیر می شوند. با این که تألیف در این زمینه سابقه ای دیرینه دارد، لیکن مهم ترین و جامع ترین آثار در این باره از قرن پنجم به بعد پدید آمدند. مشهورترین کتاب ها در این باب، الفائق فی غریب الحدیث اثر زمخشری و النهایة فی غریب الحدیث و الاثر تألیف ابن اثیر است. ← کتب ترغیب و ترهیب کتاب های « ترغیب و ترهیب » نیز در این دوره ظهور کردند. در این گونه کتاب ها، مؤلف احادیثی را گرد می آورد که انسان را به اعمال صالح ، سخنان نیک و نیات خالص ترغیب، و از کارهای ناشایست ، سخنان زشت و نیات نادرست منع می کنند. سابقه تألیف در این باب به قرن دوم بازمی گردد که کتاب هایی با عنوان « فضائل الاعمال »، « ثواب الاعمال »، « الزهد و الورع »، « الآداب » و « الاخلاق » تألیف شدند، اما بعدها محدّثان مجموعه های بزرگ تری باعنوان « الترغیب و الترهیب » پدید آوردند. معروف ترین کتاب در این باب، الترغیب و الترهیب اثر حافظ ابومحمد عبدالعظیم بن عبدالقوی منذری (متوفی ۶۵۶) است. در این کتاب، مؤلف به جمع احادیثی پرداخته که آمیزه ای است از موعظه و تشویق به انجام دادن عبادات و انذار و هشدار نسبت به انجام دادن برخی اعمال. منذری در ذیل احادیث ، به صحت و ضعف آن ها اشاره کرده است. ← کتب تخریج در این دوره همچنین کتاب هایی پدید آمدند که ناظر به آثار گذشته و برای تکمیل آن ها بودند. از جمله کتاب های « تخریج » که مؤلف در آن ها به منبع یابی احادیثِ فاقد سند یک اثر علمی ، از تفسیری و فقهی و کلامی و نظایر آنها، می پردازد و در صورت نیاز، صحت و ضعف احادیث را نیز مشخص می کند. ← زوائدالحدیث زوائد یا « زوائدالحدیث » نیز کتابهایی اند که احادیثِ زائد بر احادیث کتاب های اصلی (مانند صحیحین یا کتب سته)، از منابع حدیثی دیگر (از جمله مسانید و معاجم) در آن ها گرد آمده باشد. ←← خصوصیت کتب زوائد براساس تعریف علم زوائد ، احادیث این کتاب ها یا به طور مطلق زائد بر احادیث کتاب های اصلی اند، یا احادیث کتاب های زوائد مشتمل بر نکات زائد نسبت به همان احادیث در کتاب های اصلی اند، و یا راویان دیگری از طبقه صحابه آن ها را روایت کرده اند. ←← فائده کتب زوائد تألیف این گونه کتاب ها فوایدی دارد، از جمله: افزایش طرق احادیث، ترمیم اسناد منقطع احادیث، روشن شدن اجمال و ابهام بسیاری از احادیث، آگاهی از علل موجود در احادیث، و تقویت متن و سند برخی از احادیث . ←← ریشه زوائدنویسی زوائدنویسی ریشه در مستخرج نویسی ، مستدرک نویسی و « معرفة زیادات الثقات » به عنوان بخشی از کتب داشت، اما در دوره متأخران به صورت فنی مستقل و رایج درآمد. ←← کتب نگاشته شده زوائد کهن ترین تألیف در این باب از آن مُغْلَطای بن قلیچ حنفی (متوفی ۷۶۲) بوده است با عنوان زوائد ابن حِبّان علی الصحیحین ، که اینک نشانی از آن در دست نیست. گفته شده که مبتکر زوائدنویسی حافظ زین الدین عراقی (متوفی ۸۰۲) است که اگرچه خود او در این زمینه تألیفی ندارد، اما سه تن از شاگردانش ( هیثمی ،بوصیری و ابن حجر عسقلانی ) را بر این کار گماشت. در این میان هیثمی بیشترین تألیف را در این زمینه دارد و هشت کتاب او در این باب فهرست شده، که بیش تر آن ها به چاپ رسیده است. جامع ترین کتاب هیثمی در این باب، مجمع الزوائد و منبع الفوائد است. ← اربعینات در طی قرون تا دوران معاصر انواع دیگری از تألیف در حوزه حدیث پدید آمده که از آن جمله است: « اربعینات » که مؤلف در آن چهل حدیث را انتخاب نموده است و برخی مؤلفان ، آن احادیث را شرح هم کرده اند. ← کتب فی التفسیر نوعی تألیف حدیثی که کتانی از آن با عنوان «کتب فی التفسیر» یاد کرده و مشتمل است بر احادیث تفسیری و راجع به قرآن . ← کتب عوالی « عوالی » که احادیث « عالی السند » ( حدیث متصل السند و قلیل الوسائط ) در آن گرد می آید. در این زمینه محدثان کتاب های بسیاری تألیف کرده اند و محدّثان متقدم شیعه با عنوان « قرب الاسناد » در این باب کتاب نوشته اند. ← کتب ناسخ و منسوخ کتاب های « ناسخ و منسوخ » که در آن ها احادیثی گرد آمده است که بین آن ها رابطه ناسخ و منسوخی وجود دارد، مانند الاعتبار فی الناسخ و المنسوخ من الآثار از ابوبکر حازمی (متوفی ۵۸۴) و رسوخ الاخبار فی منسوخ الاخبار از ابواسحاق ابراهیم بن عمر جعبری (متوفی ۷۳۲). ← مسلسلات « مسلسلات » کتاب هایی هستند که رجال اسناد احادیث آنها واجد صفت یا حالت مشترکی باشند، به عبارت دیگر احادیث آن ها مسلسل باشد و مسلسل، حدیثی است که همه رجال سند آن در یک ویژگیِ قولی یا فعلی مشترک باشند، مثلاً هم نام یا اهل یک شهر باشند. ← مراسیل « مراسیل » که جامع احادیث مرسل اند و براساس ابواب فقه تدوین شده اند. ← احادیث مشهور و کتاب هایی که در آن ها احادیث مشهوری که حکم مَثَل را پیدا کرده اند، گردآوری شده اند و نمونه معروف آن ها المقاصد الحسنة فی بیان کثیر من الاحادیث المشتهرة علی السنة ، از شمس الدین سخاوی ، است. فهرست منابع (۶۲) آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة. (۶۳) ابن حجر عسقلانی، المعجم المفهرس، او، تجرید اسانیدالکتب المشهورة و الأجزاءالمنثورة، چاپ محمد شکور امریرمیادینی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸. (۶۴) ابن حنبل، المسند، چاپ احمد محمد شاکر، ج ۱، (قاهره) ۱۳۹۲/۱۹۷۲. (۶۵) ابن رجب، شرح علل الترمذی، چاپ نورالدین عتر، (بی جا) ۱۳۹۸/۱۹۷۸. (۶۶) ابن صلاح، علوم الحدیث، چاپ نورالدین عتر، مدینه ۱۹۷۲. (۶۷) محمد محمد ابوزهو، الحدیث و المحدثون، او، عنایةالامة الاسلامیة بالسنة النبویة، قاهره ۱۳۷۸. (۶۸) محمد ابوشهبه، الوسیط فی علوم و مصطلح الحدیث، قاهره (۱۴۰۳/ ۱۹۸۲ (. (۶۹) خلدون احدب، علم زوائد الحدیث، دمشق ۱۴۱۳/ ۱۹۹۲. (۷۰) محمدضیاءالرحمان اعظمی، معجم مصطلحات الحدیث و لطائف الاسانید، ریاض ۱۴۲۰/۱۹۹۹. (۷۱) محمد مصطفی اعظمی، دراسات فی الحدیث النبوی و تاریخ تدوینه، ریاض (۱۳۹۶ (. (۷۲) ابوالیقظان عطیه جبوری، مباحث فی تدوین السُنة المطهرة، قاهره (۱۹۷۲). (۷۳) حاجی خلیفه. (۷۴) محمد عجاج خطیب، اصول الحدیث: علومه و مصطلحه، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷. (۷۵) محمد زهرانی، تدوین السنةالنبویة: نشأته و تطوره من القرن الاول الی نهایة القرن التاسع الهجری، ریاض ۱۴۲۶. (۷۶) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، چاپ احمد عمر هاشم، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹. (۷۷) صبحی صالح، علوم الحدیث و مصطلحه، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۹. (۷۸) محمد صباغ، الحدیث النبوی: مصطلحه، بلاغته، کتبه، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷. (۷۹) محمود طحان، اصول التخریج و دراسة الاسانید، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱. (۸۰) نورالدین عتر، منهج النقد فی علوم الحدیث، دمشق ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۸۱) محیی الدین عطیه، صلاح الدین حفنی، و محمد خیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵. (۸۲) عبدالسلام علّوش، علم زوائد الحدیث: دراسة و منهج و مصنفات، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵. (۸۳) محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰. (۸۴) عبداللّه مامقانی، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، چاپ محمدرضا مامقانی، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۳. (۸۵) کاظم مدیرشانه چی، درایةالحدیث، مشهد ۱۳۵۶ش. (۸۶) کاظم مدیرشانه چی، علم الحدیث، مشهد ۱۳۵۴ش. (۸۷) سعد مرصفی، الفهارس و مکانتها عندالمحدثین، کویت ۱۴۰۹/۱۹۸۹. (۸۸) یوسف مرعشلی، علم فهرسةالحدیث: نشأته، تطوره، اشهرمادون فیه، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۸۹) مجید معارف، پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه، تهران ۱۳۷۴ش. (۹۰) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷؛
اولین تألیفات حدیثی « صحیفه » هایی هستند که به برخی اصحاب پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نسبت داده شده اند و نیز صحیفه هایی که تابعین در قرن دوم تألیف کردند. این تألیفات صورت مرتب و مبوّبی نداشتند و تنها برای حفظ و مراجعه فراهم می شدند. تألیفات اتباع تابعین در قرن دوم در قرن دوم، اتباع تابعین ، نخستین مجموعه های حدیثی را به معنای درست کلمه پدید آوردند. ← عناوین تألیفات این نخستین مجموعه ها عناوینی از قبیل « مُوَطَّأ » و « مُصَنَّف » و برخی عنوان های خاص چون « جهاد »، « زهد » و « مَغازی و سِیر » داشتند. ← خصوصیت تألیفات در این مجموعه ها، احادیث متناسب، در یک باب می آمدند و سپس همه باب ها یا کتاب ها در یک مصنّف و تألیفِ واحد گردآوری می شدند، اما در قرن اول گردآوری احادیث در صحیفه ها، هیچ ترتیب و تنظیمی نداشت. ← مصنَّف مصنَّف نوعی کتاب حدیثی است که در آن احادیث بر پایه ابواب فقهی آورده شده است، اما در کنار احادیث مرفوع ، احادیث موقوف (مطالب منقول از صحابه) و مقطوع (مطالب منقول از تابعین ) و به عبارت دیگر فتاوی صحابه و تابعین و آرای فقهی اتباع تابعین را نیز دربردارد. این نوع کتاب ها گاه موطّأ هم خوانده شده اند. ← مشهورترین تألیف مشهورترین تألیف حدیثی قرن دوم، موطّأ مالک بن انس است. انواع تألیفات قرن سوم در قرن سوم، که قرن رشد و رونق علوم حدیث و دیگر علوم اسلامی بود، انواع جدیدی از تألیفات حدیثی با عناوینی چون « السُّنَّه »، « مُسْنَد »، « صحیح »، « جامع »، « سنن » و نیز کتاب هایی در زمینه حل و فصل اختلافات احادیث ، با عناوینی چون « مختلف الحدیث »، « اختلاف الحدیث » و « مشکل الحدیث »، پدید آمد. ← مسند مسند کتابی است که احادیث آن برحسب صحابه تدوین شده باشد، به ترتیب حروف الفبا یا وابستگی قبیلگی صحابه یا سابقه آن ها در اسلام و یا شرافت نَسَبی . مشهورترین کتاب در این زمینه، مسند احمد بن حنبل است. ← جامع جامع، گونه ای کتاب حدیثی است مشتمل بر تمام موضوعات دینی از قبیل عقاید ، احکام ، سِیر، آداب ، تفسیر ، فتن و مناقب . الجامع الصحیح اثر بخاری ، الجامع الصحیح اثر مسلم بن حجاج نیشابوری و کتب اربعه شیعه نیز از همین گونه اند. ← سنن در کتاب های سنن، احادیث برحسب ابواب فقهی ، یعنی طهارت و نماز و زکات و امثال آنها، تنظیم شده اند و این گونه کتاب ها خالی از احادیث موقوف و مقطوع اند، زیرا این قبیل منقولات ، به سبب انتساب به صحابه، « سنت » نامیده نمی شوند بلکه به اثر (و گاه حدیث) موسوم اند. « سنن اربعه » از این نوع کتاب ها به شمار می آیند. ← کتب السنه کتب «السُّنَّه»، گونه مهمی از کتاب های حدیثی اند که در این دوره به وجود آمده اند. ←← خصوصیت السنه در این نوع تألیفات ، احادیثی گرد آمده است که بر لزوم تمسک به سنّت و پیروی از آن و ترک بدعت ها و انحرافاتِ رواج یافته در قرون اولیه اسلام تأکید می کنند. ←← نوع احادیث السنه احادیث این گونه کتاب ها صبغه فقهی و بعضآ اعتقادی دارند، ازاین روست که کتاب السُّنَّه اثر عبداللّه بن احمد به اسم الرد علی الجهمیه شهرت یافته است. ←← مشهورترین السنه بسیاری از محدثان کتاب هایی با عنوان السّنّه نوشته اند که از مشهورترین آن ها احمد بن حنبل و ابوداود هستند. کتاب های السّنّه ابوبکر خلّال (متوفی ۳۱۱) و ابوبکر احمد بن عمرو عاصم (متوفی ۲۸۷) نیز شهرت دارند. ← مختلف الحدیث نوع دیگر از تألیفات حدیثی که در این قرن ظهور کرد، کتاب هایی بود که در آن مؤلف می کوشید از راه تقیید مطلق یا تخصیص عام یا حمل بر تعدد حادثه و وجوه دیگر، تناقض و تعارض احادیث را رفع کند. این کتاب ها « مختلف الحدیث »، « اختلاف الحدیث »، « تأویل مختلف الحدیث » یا « تلفیق الحدیث » نامیده شده اند. ←← اولین کتاب به نظر سیوطی ، نخستین کسی که در زمینه احادیثِ دارای اختلاف و تعارض کتاب نوشته، شافعی بوده است. از آن پس بسیاری از محدّثان به تألیف در این باب پرداخته اند. ←← مشهورترین کتب از مشهورترین کتاب های اهل سنت در این باره، تأویل مختلف الحدیثِ ابن قتیبه و در منابع شیعه ، الاستبصار فیما اختلف فیه من الاخبار شیخ طوسی است. ← جزء حدیث « جزء » یا « جزء حدیث » نیز از جمله تألیفات حدیثی این دوره است و به کتابی اطلاق می شود که در آن احادیث متعلق به یک شخص ــ در طبقه صحابه یا طبقات بعدی ــ یا احادیث راجع به یک موضوع یا احادیثِ مشتمل بر فواید خاصی (مانند وُحدانیات ، ثُنائیات ، ثُلاثیات و امثال آن ها) گرد آمده باشد. ← طبقات در کنار این انواع اصلی، انواعی فرعی از تألیفات حدیثی نیز در این قرن به وجود آمد. یکی از این انواع، کتاب های « طبقات » بود که در آن ضمن ذکر شرح حال مشایخ و روات ، احادیث منقول از آنان نیز به صورت طبقه به طبقه و دوره به دوره یاد می گردید. از جمله این نوع تألیفات، طبقات مسلم بن حجاج و الطبقات الکبری تألیف ابوعبداللّه محمد بن سعد است. ← دلائل و شمائل از دیگر نمونه های فرعی تألیف در حوزه حدیث در این قرن، کتاب های « دلائل » و « شمائل » هستند. ←← کتب دلائل دلائل یا دلائل النبوه نوعی تصنیف حدیثی است که در آن مجموعه احادیثی درباره حقانیت پیامبر اکرم گرد آمده است. ابن ابی الدنیا (متوفی ۲۸۱)، ابراهیم بن اسحاق حربی (متوفی ۲۸۵) و ابن قتیبه از کسانی هستند که در این باب کتاب نوشته اند. ←← کتب شمائل در کتاب های شمائل، احادیث مبین شمایل و خصال اخلاقی پیامبر اکرم گردآمده است. کتاب الشمایل النبویة و الخصائص المصطفویة از ترمذی ، مشهورترین کتاب در این باب است. ← خصائص و مناقب کتاب های « خصائص » و « مناقب » نیز به این نوع تألیف ملحق می شوند. ← امالی و فوائد از گونه های دیگر تألیف در این قرن، « امالی » و « فوائد » است که ناظر به مجالس حدیثی مشایخ و استادان حدیث است و در ترتیب و تبویب احادیث ، نظم خاصی ندارد. ← مسائل و اصل و نوادر « مسائل » و « اصل » و « نوادر » هم گونه هایی از تألیفات حدیثی در همین قرن اند که البته بیش تر در بین محدثان و راویان شیعی مرسوم بوده اند. ←← کتب مسائل مسائل یا سؤالاتِ اصحاب و معاصران امامان شیعه از سر استفهام حقیقی یا از سر اختبار و امتحان ، به صورت کتبی یا شفاهی ، صورت می گرفته است. در طبقه اصحاب امام رضا علیه السلام و ائمه بعد از ایشان، بسیاری از محدّثان صاحب مسائل هستند که اسامی آنان در الفهرست شیخ طوسی و رجال نجاشی آمده است. نجاشی (ص۲۲۰) سه کتاب با عنوان مسائل به عبداللّه بن جعفر حِمْیری نسبت داده است. ←← کتب اصل «اصل» نیز نوعی دفتر حدیثی متعلق به اصحاب ائمه علیهم السلام بوده که احادیث مندرج در آن بی واسطه یا با یک واسطه از یکی از ائمه نقل شده است. ←← کتب نوادر «نوادر» هم عنوان عامی برای دسته ای از کتاب های حدیثی در قرون اولیه اسلامی امامیه بوده که احادیث غیرمشهور یا احادیث مشتمل بر احکام غیرمتداول و غیر متعارف را دربرداشته است. شمار زیادی از محدثان شیعه در این باب تألیف داشته اند. در این میان، نوادر محمد بن ابی عمیر (متوفی ۲۱۷) و نوادر احمد بن محمد بن عیسی اشعری (متوفی ح۲۶۰) از معروف ترین کتاب ها هستند. تألیفات قرن چهارم در قرن چهارم، ضمن استمرار تألیف مجموعه های حدیثی به شیوه مرسوم در قرن سوم، انواع تازه ای از تألیف، اما مبتنی بر آثار پیشین، پدیدار گردید. ← مصطلح الحدیث کتاب های مصطلح الحدیث از جمله مهم ترین این انواع بود، که موضوع آن ها، تشریح و توضیحِ اصطلاحاتِ ناظر به انواع حدیث است، اما این کتاب ها فواید دیگری هم داشته اند. کتاب های المحدث الفاضل اثر رامهرمزی و معرفة علوم الحدیث اثر حاکم نیشابوری از نخستین آثار عمده تألیف شده در این زمینه اند. ← مستخرجات همچنین در این قرن کتاب هایی در تکمیل آثار قرن گذشته تألیف شد. « مستخرجات » یکی از این گونه هاست. ←← تعریف مستخرجات که مؤلف در آن احادیث یک کتاب معین را، به جز اِسناد صاحب کتاب، با سندی از شیوخ و استادان خود او گرد می آورد و بسا که طریق مؤلف (مستخرِج) در اثنای طریق روایی اش، با طریق شیخِ مؤلفِ کتاب اصلی یا طبقه بالاتر از او ــ هرچند طبقه صحابی باشدــ تلاقی کند. ←← خصوصیات مستخرجات در این نوع تألیف احتمال دارد بین حدیث موجود در مستخرج با حدیث مذکور در متن مبنا، تفاوت هایی از حیث لفظ و معنا وجود داشته باشد یا احادیثی که سند مقبولی برایشان یافت نشود، از مستخرَج حذف شوند و با همان سندِ صاحبِ کتاب اصلی ذکر شوند. ←← فواید مستخرجات فواید چندی بر این نوع تألیف مترتب است که از مهم ترین آن هاست: علوّ سند احادیث با تقلیل وسایط برخی از آن ها، تقویت سند احادیث باتوجه به طرق متعاضد ، ترمیم اسناد منقطع و معلق و مرسل به سندهای متصل ، اشتمال احادیث کتاب مستخرج بر نکات تازه، رفع علل (نارسایی ها و ضعف ها و مشکلات) برخی احادیث کتاب اصلی، و این که مؤلف کتاب مستخرج ملزم نیست احادیث مستخرجه را با همان الفاظ و عباراتِ کتابِ اصلی ذکر کند. ←← تعداد مستخرجات تعداد مستخرجات بسیار زیاد است و بیش تر آن ها به صحیح بخاری و صحیح مسلم یا هردو آن ها اختصاص دارد، از جمله مستخرَج ابوبکر اسماعیلی جرجانی (متوفی ۳۷۱) بر صحیح بخاری و مستخرَج محمد بن یعقوب شیبانی (متوفی ۳۴۴) بر صحیحین . ← مستدرک و الزامات « مستدرک » هم گونه ای کتاب حدیثی است که در آن احادیثی گرد می آید که واجد شرط یکی از مصنِفان کتاب های حدیثی است که وی آن ها را در کتاب خود نیاورده است بنابراین، مستدرک متمم کتابی دیگر، و با همان شروط ، است. در بین اهل سنت المستدرک علی الصحیحین اثر حاکم نیشابوری ، و در بین شیعه مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ( تألیف میرزا حسین نوری طبرسی ، متوفی ۱۳۲۰)، که در قرن های بعدی بر این شیوه نوشته شد، به ترتیب، به مستدرک صحیحین و مستدرک وسائل الشیعه شهرت دارند. کتب « الزامات » را هم باید به همین قسم ملحق کرد، نظیر الزامات دارقطنی (متوفی ۳۸۵) بر احادیث بخاری و مسلم . ← معجم نوع دیگری از تألیف که در قرن چهارم پدید آمد، « معجم » نام دارد؛ کتابی که احادیث آن به ترتیبِ نام های صحابه یا مشایخ حدیث یا راویان و از این قبیل، غالباً با نظم الفبایی، طبقه بندی شده است. ←← مبدعان اصطلاح معجم گفته شده است محدّثان نخستین گروهی بودند که اصطلاح معجمِ را بر نوعی کتاب حدیثی اطلاق کردند. ←← مشهورترین معاجم کتاب های حدیثی فراوانی با عنوان معجم تألیف شده است، اما معروف ترین آن ها معجم های سه گانه طبرانی است که، از حیث کمّی ، به کبیر و متوسط و صغیر موسوم شده است. ← مشیخه « مشیخه » هم نوعی کتاب حدیثی است که مؤلفِ آن، احادیث و کتاب هایی را که از مشایخ خود به طور مستقیم یا به صورت اجازه اخذ کرده است، می آورد. مشیخه در واقع نوعی معجم است، با این تفاوت که احادیث آن به ترتیب زمان تولد و وفات مشایخِ مؤلف تنظیم شده است. ← علل الحدیث « علل » یا « علل الحدیث » نیز از کتاب های پدید آمده در قرن چهارم است که احادیث معلول یا معلل در آن گرد آمده و علل و اشکالات آن ها توضیح داده شده است. العلل الواردة فی الاحادیث النبویة ، تألیف علی بن عمر دارقطنی (متوفی ۳۸۵)، از کتاب های مشهور در این زمینه است. ← اطراف کتاب های « اطراف » از گونه های مهم کتاب های حدیثی است که در این قرن ظهور کرد. ←← تعریف اطراف اطراف (جمعِ طرف) قسمتی از حدیث است که بر بقیه آن دلالت کند، همراه با ذکر اسناد آن حدیث، از همه منابع متضمنِ آن یا از کتابی خاص. گاه سند به طور کامل ذکر می شود و گاه به ذکر نام شیخ مؤلف کتاب بسنده می شود. مثلا حدیث «اَلاَعْمالُ بالنیة» نسبت به شکل کامل آن ــکه «انّما الاعمال بالنیة و لِکِّل امْرِءٍ مانَوی فَمَن کانت هِجْرَته الی اللّه فَهِجرَتُهُ الی ما هاجراللّه» است ــ طرف محسوب می شود. ←← اهمیت اطراف کتاب های اطراف از اقسام بدیع فهارس حدیثی اند که پس از تدوین حدیث در جوامع حدیثی اولیه و به طور مشخص در اوایل قرن چهارم و براساس نیاز محدثان به وجود آمدند. در این نوع کتاب ها، احادیث غالبآ بر پایه مسانید صحابه و به روش الفبایی، و در مواردی براساس اولین کلمات احادیث، تنظیم شده اند. ←← مشهورترین اطراف اطراف نویسی در آغاز بر محور احادیث صحیحین شکل گرفت. کتاب های اطراف الصحیحین از ابومسعود ابراهیم بن محمد دمشقی (متوفی ۴۰۰) و ابومحمد خلف بن محمد واسطی (متوفی ۴۰۱) از قدیم ترین آثار در این زمینه اند. ←← جامع اطراف از آن پس « سنن اربعه » و « صحاح سته » اساس کتاب های اطراف شدند و نهایتاً کتاب های جامعِ اطرافِ احادیثِ صحاح، سنن و مسانید به وجود آمدند. ←← نمونه کتب جامع اطراف برخی از این کتاب های جامع عبارت اند از: تحفةالاشراف علی معرفة الاطراف ، تألیف عبدالرحمان مِزّی (متوفی ۷۴۲)؛ اِتْحاف المَهَرة باطراف العَشَرة ، از ابن حجر عسقلانی (متوفی ۸۵۲)؛ و اطراف المسانید العَشَرة ، از احمد بن محمد بوصیری (متوفی ۸۴۰). ←← فواید اطراف اطراف نویسی فوایدی دارد، از جمله شناخت طرق روایت یک حدیث ، مبهمات و مهملات اسانید ، اختلاف نسخه های صحاح درباره یک حدیث یا متن، و تصحیح اشتباهاتِ سند یا متن احادیث . دایرة المعارف نویسی در قرن پنجم در قرن پنجم، شیوه جدیدی ظهور کرد که ناظر به جمع احادیث و کتاب های حدیثی شناخته شده قبلی بود. در واقع پایه تألیف دایرةالمعارف های حدیثی (جمع کردن صحاح و سنن در یک مجموعه حدیثی) در این قرن گذاشته شد. نخست کتاب هایی در جمع بین صحیحین به وجود آمد که مشهورترینش الجمع بین الصحیحین ، تألیف ابوعبداللّه محمد بن فتوح حمیدی اندلسی (متوفی ۴۸۸)، بود و سپس کتاب هایی در جمع بین کتاب های خمسه و کتاب های سته پدید آمد. تألیفات قرن ششم ← ادامه دایرة المعارف نویسی پس از این قرن، اندیشه دایرةالمعارف نویسی در حوزه حدیث با قوّت دنبال شد، که به فراهم آمدن آثار بزرگی در قرن های بعد انجامید، آثاری چون جامع المسانید ابن کثیر و الجامع الکبیر سیوطی در بین اهل سنت ، و الوافی از فیض کاشانی و بحارالانوار محمدباقر مجلسی در بین شیعه . ← کتب موضوعات خاص یا عام از قرن پنجم به بعد، ضمن بازسازی تألیفات پیشین در حوزه حدیث و رجال برای تسهیل استفاده از آن ها، انواع جدیدی از تألیف پدید آمد، از جمله گردآوردن احادیث راجع به یک موضوع خاص در یک مجموعه (نظیر کتب « موضوعات » و « احکام ») و تألیف کتاب هایی که به موضوعات عام اختصاص داشتند یا ناظر به کتاب های قبلی بودند (همچون کتاب های « تخریج » و « زوائد »). ← کتب موضوعات کتاب های «موضوعات» گونه ای از تألیفات حدیثی اند که موضوع آن ها نقد و بررسی احادیثِ بر ساخته یا احادیثی است که درباره آن ها ادعای ساختگی بودن شده است. در این کتاب ها، در ذیل هر حدیث، به علل جعل و جاعل آن اشاره می شود. احادیث این کتاب ها غالباً براساس ابواب اعتقادی و فقهی مرتب می شوند. تا قبل از قرن پنجم تألیف در این باب، صورت مستقلی نداشت و محدّثان بیش تر در کتاب های «علل» و کتاب هایی که در معرفی رجال ضعیف و کذاب می نوشتند، چنین احادیثی را گرد می آوردند. در قرن پنجم اولین کتاب در این باب با نام الموضوعات ، اثر ابوسعید محمد بن علی النقاش اصفهانی (متوفی ۴۱۴)، پدید آمد و سپس کتاب های دیگری در این باب تألیف گردید که همه پایه ای شدند برای تألیف مشهورترین کتاب در این باب، یعنی الموضوعات من الاحادیث المرفوعات اثر ابوالفرج عبدالرحمان بن علی بن الجوزی (متوفی ۵۹۷). ← کتب ادله احکام کتاب های «احکام» یا « ادله احکام » نوعی تألیف است که در آن احادیث راجع به احکام فقهی گرد آمده است. این احادیث از جوامع اصلی حدیثی استخراج و براساس ابواب فقه مدون می شوند. از جمله این نوع تألیفات است: الاحکام الکبری و الاحکام الصغری ، هر دو از اشبیلی (متوفی ۵۸۱)؛ الالمام باحادیث الاحکام ، از ابن دقیق العید (متوفی ۷۰۲)؛ و بلوغ المرام من ادلة الاحکام ، از ابن حجر عسقلانی (متوفی ۸۵۲). کتاب های «سنن» در بین اهل سنت و کتاب های چهارگانه شیعه را از این جمله باید شمرد. ← غریب الحدیث از جمله موضوعات عامی که کتاب های خاصی درباره آن ها تدوین شده، موضوع « غریب الحدیث » است. در این نوع کتاب ها واژگان دشوار و نامأنوس و نامتعارف احادیث ، شرح و تفسیر می شوند. با این که تألیف در این زمینه سابقه ای دیرینه دارد، لیکن مهم ترین و جامع ترین آثار در این باره از قرن پنجم به بعد پدید آمدند. مشهورترین کتاب ها در این باب، الفائق فی غریب الحدیث اثر زمخشری و النهایة فی غریب الحدیث و الاثر تألیف ابن اثیر است. ← کتب ترغیب و ترهیب کتاب های « ترغیب و ترهیب » نیز در این دوره ظهور کردند. در این گونه کتاب ها، مؤلف احادیثی را گرد می آورد که انسان را به اعمال صالح ، سخنان نیک و نیات خالص ترغیب، و از کارهای ناشایست ، سخنان زشت و نیات نادرست منع می کنند. سابقه تألیف در این باب به قرن دوم بازمی گردد که کتاب هایی با عنوان « فضائل الاعمال »، « ثواب الاعمال »، « الزهد و الورع »، « الآداب » و « الاخلاق » تألیف شدند، اما بعدها محدّثان مجموعه های بزرگ تری باعنوان « الترغیب و الترهیب » پدید آوردند. معروف ترین کتاب در این باب، الترغیب و الترهیب اثر حافظ ابومحمد عبدالعظیم بن عبدالقوی منذری (متوفی ۶۵۶) است. در این کتاب، مؤلف به جمع احادیثی پرداخته که آمیزه ای است از موعظه و تشویق به انجام دادن عبادات و انذار و هشدار نسبت به انجام دادن برخی اعمال. منذری در ذیل احادیث ، به صحت و ضعف آن ها اشاره کرده است. ← کتب تخریج در این دوره همچنین کتاب هایی پدید آمدند که ناظر به آثار گذشته و برای تکمیل آن ها بودند. از جمله کتاب های « تخریج » که مؤلف در آن ها به منبع یابی احادیثِ فاقد سند یک اثر علمی ، از تفسیری و فقهی و کلامی و نظایر آنها، می پردازد و در صورت نیاز، صحت و ضعف احادیث را نیز مشخص می کند. ← زوائدالحدیث زوائد یا « زوائدالحدیث » نیز کتابهایی اند که احادیثِ زائد بر احادیث کتاب های اصلی (مانند صحیحین یا کتب سته)، از منابع حدیثی دیگر (از جمله مسانید و معاجم) در آن ها گرد آمده باشد. ←← خصوصیت کتب زوائد براساس تعریف علم زوائد ، احادیث این کتاب ها یا به طور مطلق زائد بر احادیث کتاب های اصلی اند، یا احادیث کتاب های زوائد مشتمل بر نکات زائد نسبت به همان احادیث در کتاب های اصلی اند، و یا راویان دیگری از طبقه صحابه آن ها را روایت کرده اند. ←← فائده کتب زوائد تألیف این گونه کتاب ها فوایدی دارد، از جمله: افزایش طرق احادیث، ترمیم اسناد منقطع احادیث، روشن شدن اجمال و ابهام بسیاری از احادیث، آگاهی از علل موجود در احادیث، و تقویت متن و سند برخی از احادیث . ←← ریشه زوائدنویسی زوائدنویسی ریشه در مستخرج نویسی ، مستدرک نویسی و « معرفة زیادات الثقات » به عنوان بخشی از کتب داشت، اما در دوره متأخران به صورت فنی مستقل و رایج درآمد. ←← کتب نگاشته شده زوائد کهن ترین تألیف در این باب از آن مُغْلَطای بن قلیچ حنفی (متوفی ۷۶۲) بوده است با عنوان زوائد ابن حِبّان علی الصحیحین ، که اینک نشانی از آن در دست نیست. گفته شده که مبتکر زوائدنویسی حافظ زین الدین عراقی (متوفی ۸۰۲) است که اگرچه خود او در این زمینه تألیفی ندارد، اما سه تن از شاگردانش ( هیثمی ،بوصیری و ابن حجر عسقلانی ) را بر این کار گماشت. در این میان هیثمی بیشترین تألیف را در این زمینه دارد و هشت کتاب او در این باب فهرست شده، که بیش تر آن ها به چاپ رسیده است. جامع ترین کتاب هیثمی در این باب، مجمع الزوائد و منبع الفوائد است. ← اربعینات در طی قرون تا دوران معاصر انواع دیگری از تألیف در حوزه حدیث پدید آمده که از آن جمله است: « اربعینات » که مؤلف در آن چهل حدیث را انتخاب نموده است و برخی مؤلفان ، آن احادیث را شرح هم کرده اند. ← کتب فی التفسیر نوعی تألیف حدیثی که کتانی از آن با عنوان «کتب فی التفسیر» یاد کرده و مشتمل است بر احادیث تفسیری و راجع به قرآن . ← کتب عوالی « عوالی » که احادیث « عالی السند » ( حدیث متصل السند و قلیل الوسائط ) در آن گرد می آید. در این زمینه محدثان کتاب های بسیاری تألیف کرده اند و محدّثان متقدم شیعه با عنوان « قرب الاسناد » در این باب کتاب نوشته اند. ← کتب ناسخ و منسوخ کتاب های « ناسخ و منسوخ » که در آن ها احادیثی گرد آمده است که بین آن ها رابطه ناسخ و منسوخی وجود دارد، مانند الاعتبار فی الناسخ و المنسوخ من الآثار از ابوبکر حازمی (متوفی ۵۸۴) و رسوخ الاخبار فی منسوخ الاخبار از ابواسحاق ابراهیم بن عمر جعبری (متوفی ۷۳۲). ← مسلسلات « مسلسلات » کتاب هایی هستند که رجال اسناد احادیث آنها واجد صفت یا حالت مشترکی باشند، به عبارت دیگر احادیث آن ها مسلسل باشد و مسلسل، حدیثی است که همه رجال سند آن در یک ویژگیِ قولی یا فعلی مشترک باشند، مثلاً هم نام یا اهل یک شهر باشند. ← مراسیل « مراسیل » که جامع احادیث مرسل اند و براساس ابواب فقه تدوین شده اند. ← احادیث مشهور و کتاب هایی که در آن ها احادیث مشهوری که حکم مَثَل را پیدا کرده اند، گردآوری شده اند و نمونه معروف آن ها المقاصد الحسنة فی بیان کثیر من الاحادیث المشتهرة علی السنة ، از شمس الدین سخاوی ، است. فهرست منابع (۶۲) آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة. (۶۳) ابن حجر عسقلانی، المعجم المفهرس، او، تجرید اسانیدالکتب المشهورة و الأجزاءالمنثورة، چاپ محمد شکور امریرمیادینی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸. (۶۴) ابن حنبل، المسند، چاپ احمد محمد شاکر، ج ۱، (قاهره) ۱۳۹۲/۱۹۷۲. (۶۵) ابن رجب، شرح علل الترمذی، چاپ نورالدین عتر، (بی جا) ۱۳۹۸/۱۹۷۸. (۶۶) ابن صلاح، علوم الحدیث، چاپ نورالدین عتر، مدینه ۱۹۷۲. (۶۷) محمد محمد ابوزهو، الحدیث و المحدثون، او، عنایةالامة الاسلامیة بالسنة النبویة، قاهره ۱۳۷۸. (۶۸) محمد ابوشهبه، الوسیط فی علوم و مصطلح الحدیث، قاهره (۱۴۰۳/ ۱۹۸۲ (. (۶۹) خلدون احدب، علم زوائد الحدیث، دمشق ۱۴۱۳/ ۱۹۹۲. (۷۰) محمدضیاءالرحمان اعظمی، معجم مصطلحات الحدیث و لطائف الاسانید، ریاض ۱۴۲۰/۱۹۹۹. (۷۱) محمد مصطفی اعظمی، دراسات فی الحدیث النبوی و تاریخ تدوینه، ریاض (۱۳۹۶ (. (۷۲) ابوالیقظان عطیه جبوری، مباحث فی تدوین السُنة المطهرة، قاهره (۱۹۷۲). (۷۳) حاجی خلیفه. (۷۴) محمد عجاج خطیب، اصول الحدیث: علومه و مصطلحه، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷. (۷۵) محمد زهرانی، تدوین السنةالنبویة: نشأته و تطوره من القرن الاول الی نهایة القرن التاسع الهجری، ریاض ۱۴۲۶. (۷۶) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، چاپ احمد عمر هاشم، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹. (۷۷) صبحی صالح، علوم الحدیث و مصطلحه، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۹. (۷۸) محمد صباغ، الحدیث النبوی: مصطلحه، بلاغته، کتبه، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷. (۷۹) محمود طحان، اصول التخریج و دراسة الاسانید، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱. (۸۰) نورالدین عتر، منهج النقد فی علوم الحدیث، دمشق ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۸۱) محیی الدین عطیه، صلاح الدین حفنی، و محمد خیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵. (۸۲) عبدالسلام علّوش، علم زوائد الحدیث: دراسة و منهج و مصنفات، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵. (۸۳) محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰. (۸۴) عبداللّه مامقانی، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، چاپ محمدرضا مامقانی، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۳. (۸۵) کاظم مدیرشانه چی، درایةالحدیث، مشهد ۱۳۵۶ش. (۸۶) کاظم مدیرشانه چی، علم الحدیث، مشهد ۱۳۵۴ش. (۸۷) سعد مرصفی، الفهارس و مکانتها عندالمحدثین، کویت ۱۴۰۹/۱۹۸۹. (۸۸) یوسف مرعشلی، علم فهرسةالحدیث: نشأته، تطوره، اشهرمادون فیه، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۸۹) مجید معارف، پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه، تهران ۱۳۷۴ش. (۹۰) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷؛
[ویکی فقه] مجموعه تألیفات حدیثی و فروع وابسته به آن دارای اشکال و انواعی است که از قرن دوم و سوم به بعد، برحسب شرایط و نیازهای اهل علم و احیاناً جامعه ، و تراکم تجربه های گوناگون دست اندرکاران علم حدیث و دیگر رشته های علوم اسلامی ، در حوزه تألیف و تصنیف پدید آمده و تدریجاً رو به کمال رفته اند و از تجزیه هریک از این انواع یا ترکیب آن ها با یک دیگر و شرح و توضیح و تکمیل و استدراک نواقص آن ها، انواع جدیدتری به وجود آمده است.
در این مقاله مهم ترین انواع تألیف در حوزه حدیث ، برحسب سیر پیدایش، معرفی می شوند.
اولین تألیفات حدیثی « صحیفه » هایی هستند که به برخی اصحاب پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نسبت داده شده اند و نیز صحیفه هایی که تابعین در قرن دوم تألیف کردند.
این تألیفات صورت مرتب و مبوّبی نداشتند و تنها برای حفظ و مراجعه فراهم می شدند.
تألیفات اتباع تابعین در قرن دوم
در قرن دوم، اتباع تابعین ، نخستین مجموعه های حدیثی را به معنای درست کلمه پدید آوردند.
← عناوین تألیفات
در قرن سوم، که قرن رشد و رونق علوم حدیث و دیگر علوم اسلامی بود، انواع جدیدی از تألیفات حدیثی با عناوینی چون « السُّنَّه »، « مُسْنَد »، « صحیح »، « جامع »، « سنن » و نیز کتاب هایی در زمینه حل و فصل اختلافات احادیث ، با عناوینی چون « مختلف الحدیث »، « اختلاف الحدیث » و « مشکل الحدیث »، پدید آمد.
← مسند
...
اولین تألیفات حدیثی « صحیفه » هایی هستند که به برخی اصحاب پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نسبت داده شده اند و نیز صحیفه هایی که تابعین در قرن دوم تألیف کردند.
این تألیفات صورت مرتب و مبوّبی نداشتند و تنها برای حفظ و مراجعه فراهم می شدند.
تألیفات اتباع تابعین در قرن دوم
در قرن دوم، اتباع تابعین ، نخستین مجموعه های حدیثی را به معنای درست کلمه پدید آوردند.
← عناوین تألیفات
در قرن سوم، که قرن رشد و رونق علوم حدیث و دیگر علوم اسلامی بود، انواع جدیدی از تألیفات حدیثی با عناوینی چون « السُّنَّه »، « مُسْنَد »، « صحیح »، « جامع »، « سنن » و نیز کتاب هایی در زمینه حل و فصل اختلافات احادیث ، با عناوینی چون « مختلف الحدیث »، « اختلاف الحدیث » و « مشکل الحدیث »، پدید آمد.
← مسند
...
wikifeqh: تألیف_حدیث