کوانتوم ، نور و سایه ،

در فیزیک، وزن یک کمیت است که به جرم وابسته است و جرم خاصیتی است که باعث ایجاد نیروی گرانش می‌شود. نور، به عنوان یک موج الکترومغناطیسی، دارای فوتون‌هایی است که جرم سکون ندارند، اما دارای انرژی و تکانه (مومنتوم) هستند. به همین دلیل، نور تحت تأثیر گرانش قرار می‌گیرد (مثلاً در نظریه نسبیت عام، نور در نزدیکی اجرام سنگین خم می‌شود)، اما نمی‌توان گفت که نور به معنای کلاسیک کلمه “وزن” دارد.

سایه، از سوی دیگر، درواقع نبودِ نور در یک منطقه است که توسط جسمی که در مسیر نور قرار دارد ایجاد می‌شود. بنابراین، سایه از دیدگاه فیزیکی چیزی نیست که جرم یا وزن داشته باشد، بلکه صرفاً یک ناحیه از فضای کم‌نور یا بی‌نور است. اما اگر بخواهیم به تعریف موسع‌تری نگاه کنیم، سایه می‌تواند بر اثر تغییر انرژی فوتون‌ها (مثلاً کاهش شدت نور در محیطی خاص) اثری غیرمستقیم داشته باشد، ولی این وزن به مفهوم فیزیکی آن نخواهد بود.

در آیه‌ای که اشاره کردید: “لَا ظَلِيلٍ وَلَا يُغْنِي مِنَ اللَّهَبِ” (سوره مرسلات، آیه ۳۱)، سایه‌ای که نه خنک است و نه سودمند، تصویری از عذاب قیامت را به نمایش می‌گذارد. در دعای امام سجاد (ع) نیز که فرمودند: “تَعْلَمُ وَزْنَ النُّورِ وَالظِّلِّ”، به نظر می‌رسد که اشاره به علم الهی بر تمام چیزها، حتی چیزهایی که برای ما غیرمحسوس به نظر می‌رسند، دارد. یعنی همان‌طور که خداوند وزن اجسام مادی را می‌داند، از وزن و میزان تأثیر نور و سایه هم آگاه است، هرچند که اینها برای ما بی‌وزن تلقی شوند.

در تعابیر عرفانی و ادبی نیز گاهی به “سایه سنگین” اشاره می‌شود که به معنای حضور تأثیرگذار و نافذ یک شخص در محیط است، یا “زیر سایه” بودن که نشانه حمایت و پشتیبانی است. این نشان می‌دهد که سایه در ذهن بشر چیزی بیش از یک پدیده فیزیکی است و می‌تواند دارای مفهوم و اثر باشد، حتی اگر از نظر جرم و وزن، وجود مستقلی نداشته باشد.

اگر بپذیریم که سایه نوعی عدم نور است، پس خود به خود حرکتی ندارد، بلکه این اجسام کدر (مانند دست ما که سایه ایجاد می‌کند) هستند که با حرکتشان باعث تغییر محل سایه می‌شوند. اما در برخی شرایط، سایه می‌تواند “سرعت”ی معادل سرعت نور داشته باشد یا حتی از آن فراتر رود، ولی این به معنای واقعی داشتن جرم یا انرژی نیست، بلکه نوعی اثر هندسی است.

برای مثال، اگر یک منبع نور بسیار دوردست داشته باشیم و جلوی آن جسمی را حرکت دهیم، سایه ایجادشده بر یک سطح دورتر می‌تواند سریع‌تر از سرعت نور حرکت کند، اما این فقط جابجایی ناحیه تاریک است، نه انتقال واقعی انرژی یا جرم. بنابراین، نمی‌توان نتیجه گرفت که سایه وزنی دارد که باعث ایجاد گرانش شود.

اینکه خداوند “وزن نور و سایه” را می‌داند، می‌تواند به معانی مختلفی اشاره داشته باشد:

1. علم مطلق الهی: یعنی خداوند از تمام ویژگی‌ها و اثرات چیزهایی که حتی تصور می‌کنیم بی‌وزن هستند، آگاه است.

2. وزن استعاری و معنوی: همان‌گونه که در ادبیات “سایه سنگین” داریم، ممکن است این تعبیر نشان‌دهنده ارزش و تأثیرگذاری نور و سایه در مقیاسی فراتر از درک مادی ما باشد.

3. مفهوم علمی و فیزیکی: نور دارای تکانه و انرژی است که اثر گرانشی می‌تواند داشته باشد، اما سایه به خودی خود چیزی نیست که جرم داشته باشد، بلکه صرفاً ناحیه‌ای بی‌نور است که تحت تأثیر اجسام کدر و منابع نوری ایجاد می‌شود.

بنابراین، هرچند که سایه وزنی ندارد که به گرانش مرتبط شود، اما این سؤال نشان می‌دهد که گاهی زبان دین، عرفان، و حتی علم می‌توانند به شکلی در هم تنیده شوند که باعث شکل‌گیری پرسش‌های عمیق‌تری شوند.