نظام پولی

[ویکی فقه] ظهور اسلام در زمان حاکمیت نظام پولی دو فلزی بود. دو پول فلزی رایج میان مسلمانان، سکه های طلا و نقره بود که به ترتیب دینار و درهم نام داشت (بعدها در مقاطعی از تاریخ اسلام سکه های نقره نیز دینار نام گرفتند). در گزارشهای تاریخی و احادیث منقول از پیشوایان دینی، مطالبی درباره پولهای فلزی آمده است. در فقه اسلامی ، در مبحث «بیعِ صَرْف»، به مقررات خرید و فروش دینار و درهم پرداخته شده است. ===اولین سکه ها در نظام اسلام=== اولین اقدام فوری مسلمانان برای اسلامی کردن مسکوکات افزودن واژه «بسم الله» بر مسکوکات ساسانی (درهم یا دینار) بود. در عین حال مسلمانان فعّالیتهای پراکنده ای نیز برای ضرب سکه به عمل آوردند. سکه ای ضرب شده در طبریه شام به تاریخ ۱۵ هجری قدیمترین دینار شناخته ای است که به مسلمین نسبت می دهند. بر این سکه که مانند مسکوکات رومی حاوی نقوشی چون صلیب و تاج و چوگان است، کلمه خالد (بن ولید) نقش شده است. از سکه های دیگری نیز در دوره خلفای راشدین و امویان یاد شده است. اما این نوع سکه ها در ممالک اسلامی رسمیت نیافت و معاملات معمولاً با دینار و درهم رومی و ایرانی صورت می گرفت، تا این که عبدالملک مروان، به توصیه امام محمدباقر علیه السّلام سکه های رایج را جمع آوری و سکه های اسلامی ضرب کرد. === گسترش ضرب سکه های اسلامی=== بعدها با گسترش قلمرو مسلمانان و تشکیل حکومتهای مقتدر، سکه های اسلامی در شهرهای مهمِ خراسان، عراق، شام، افریقیه و اندلس ضرب می شد و به اقتضای زمان و مکان و سیاستهای مالی و افزایش طلا و نقره، حجم و شکل آن تغییر می یافت چنانکه در دوره ۲۰ ساله حکومت یوسف بن تاشفین (حک: ۴۸۰ـ۵۰۰) از امرای مرابطون، به طور متوسط سالی ۱۳ نمونه دینار ضرب شد و شمار ضرّابخانه ها نیز افزایش یافت. ===مشکل ضرب سکه توسط حکام محلی=== گاه پیش می آمد که برخی حکام محلی از عیار سکه ها می کاستند که این مسئله برای بازرگانان زیان آور بود، چنانکه در دوره ایلخانان مغول این مشکل گیخاتو (حک: ۶۹۰ـ۶۹۴) را واداشت تا اسکناس را رایج کند و در پی آن مردم موظف شدند تا تمام طلا و نقره ای را که داشتند، تحویل خزانه دولت دهند، هرچندکه مردم به این سیاست روی خوش نشان ندادند. چون غازان به حکومت رسید، اصلاحات وسیعی را در همه زمینه ها اعمال کرد، و از جمله سیاست پولی را نیز سامان داد؛ پیش از آن برخی حکام دست نشانده که حق ضرب سکه داشتند عیار سکه را تقلیل داده بودند. غازان برای اصلاح نظام پولی حق ضرب سکه را از این حکام سلب کرد و آن را به ضرابخانه های رسمی اختصاص داد. به فرمان وی واحد مسکوکات و واحد مقیاسات در سراسر قلمرو ایلخانان یکسان شد. === واحد جدیدی برای ضرب مسکوکات === وی واحد جدیدی از مسکوکات یعنی دینار نقره معروف به دینار رابح را رایج کرد که ۱۴/۲ گرم وزن داشت. در واقع در پرتو اصلاحات غازان از قرن ۸ تا ۱۲ نظام پولی یک فلزی (نقره) حاکم شد. از مشهورترین سکه های این دوره سکه نقره تَنْکه بود که امیرتیمور آن را ضرب کرد. === نظام پولی دو فلزی در عثمانی === در این قرنها، در عثمانی نیز نظام پولی دو فلزی حاکم نبود ــ هر چند که سکه های طلا و سکه های نقره در گردش بودند ــ زیرا دولت عثمانی هیچگاه بر رابطه میان سکه های طلا و نقره تأکید نکرد و نرخ قانونی ثابتی برای مبادله آن ها قرار نداد. دولت عثمانی کوشید میان پولهای خُرد که استفاده روزمره داشت مانند آقچه، و سکه های نقره بزرگتر که برای پرداختهای بین المللی استفاده می شد، رابطه قانونی برقرار کند. ==== آقچه مهمترین سکه==== آقچه (سکه نقره) مهمترین سکه در سراسر قرون اولیّه حکومت عثمانی بود. در اینجا نیز کاهش عیار سکه تأثیرات مهمی بر نظام پولی نهاد. در واقع پست شدن ارزش سکه مهمترین ویژگی نظام پولی عثمانی بود. پست شدن ارزش آقچه تا آن جا ادامه یافت که سرانجام آقچه فاقد محتوای نقره شد. ==== قروش بجای آقچه==== با کمتر شدن ارزش آقچه، قروش به سرعت جای آن را گرفت. دولت عثمانی حقوق نظامیان را با سکه هایی می داد که ارزش آن ها تنزل یافته بود و بدین ترتیب سکه ها را توزیع می کرد. در پی کاستن ارزش سکه، عناصر دیگری، مانند جَعل سکه، نیز به نظام پولی عثمانی ضربه زد. ==== دلایل تنزل ارزش پول در دوره عثمانی==== مهمترین دلایل تنزل ارزش پول در دوره عثمانی عبارت بودند از: ۱) افزایش تقاضای پول در نتیجه رشد جمعیت، رشد درآمد و افزایش «پولی شدن» اقتصاد عثمانی. ۲) رشد مخارج و کسری بودجه دولت؛ نامتعادل بودنِ موازنه پرداختها. ۳) فرسایش سکه های در گردش. ۴) نوسانِ نرخِ بازاریِ مبادله بین طلا و نقره. ۵) کارآمد نبودن دستگاه جمع آوری مالیات دولت عثمانی و نتیجتاً فرارهای مالیاتی بسیار. در واقع نظام پولی دو فلزی، عمدتاً با حاکمیت استاندارد طلا از صدر اسلام تا اوایل سده چهاردهم، نظام پولی رایج در جهان اسلام بوده است. در عین حال گزارشهایی از ضرب سکه مسین توسط بنوارتق، بنوزنگی، ترکان آسیای صغیر و تیموریان در دست است. همچنین در کنار یگانه پول رایج در دوره صفویان یعنی دینارِ عراق و تبریز، سکه های مسی با نام قاز یا قازبکی نیز ضرب می شده است. ===نظام پولی جهان اسلام در این عصر=== امروزه نظام پولی در جهان اسلام تابع نظام پولی دنیاست و مسائل فقهی نیز با توجه به این نظام مطرح می شود. در این میان، برخی محققان و اقتصاددانان مسلمان معاصر دیدگاههایی خاص درباره انتخاب نظام پولی ارائه کرده اند که به اهم آن ها اشاره می شود ====بازگشت به نظام پولی دو فلزی==== عمر ابراهیم وادیلو در کتاب (بازگشت دینار طلا) به دفاع از بازگشت از پول کاغذی موجود به نظام پولی دوفلزی دینار و درهم در صدراسلام، پرداخته است. به نوشته وی، بازگشت دینار طلا منجر به حذف بانکهای مرکزی می شود. تعداد بسیاری مؤسسه مالی خصوصی ایجاد می شود که فعالیتهای مالی آنهابا۱۰۰% ذخیره انجام می گیرد. به عقیده وی، ایجاد بانکهای اسلامی در کشورهای مسلمان بدون تغییر پول اساساً نادرست است و در فقه اسلامی جایی برای بانک اسلامی وجود ندارد زیرا پول اعتباری رایج، در واقع، بدهی است و، برخلاف طلا و نقره، ثروت واقعی نیست و بدهی در فقه اسلامی، نمی تواند وسیله مبادله باشد. وی می افزاید: پول فلزی طلا و نقره ثروت واقعی است. یک جوجه مرغ در زمان پیامبر اکرم ــ صلی الله علیه وآله وسلم ــ یک درهم بود و امروزه در اروپا هم یک جوجه مرغ تقریباً معادل یک درهم است؛ یعنی طی ۱۴۰۰ سال «اثرتورمی» نقره عملاً صفر بوده است، اما در ۲۵ سال گذشته در اروپای غربی قیمتها دست کم ده برابر، و در مکزیک و برزیل و ترکیه بمراتب بیش تر شده است. ====روشهای پیشنهادی وادیلو==== روشهای پیشنهادی وادیلو برای انتقال از نظام پول اعتباری موجود به نظام پولی دوفلزی درهم و دینار عبارت اند از: ضرب و نشر دینار و درهم بر طبق وزنها و اندازه های مشخص و معیار سنّتی؛ آزادی کامل در خرید و فروش و مالکیت هر مقدار از درهم و دینار در چارچوب فقه اسلامی که شامل چهار مرحله است. ؛ تسهیل در حمل ونقل طلا برای تجارت بین المللی به وسیله شبکه ای از مؤسسات معیّن در سراسر جهان که شبیه به «تسویه در بانکداری» عمل می کند؛ برگزیدن دینارها و درهمهای ضرب شده جدید به جای تمام پولهای کاغذی و مُلغی' کردن تمام امتیازات پول کاغذی. ==== بازگشت به استاندارد طلا==== نظام پولی فلزی با حاکمیت استاندارد طلا، یکی دیگر از روشهای پیشنهادی برخی پژوهشگران مسلمان است، زیرا از صدراسلام تا اوایل سده چهاردهم، پول جهان اسلام بوده است انتخاب این نظام باعث ثبات پایدار اقتصاد کلان در درازمدت می شود، برای مبارزه با بهره برتری دارد، و افزون بر اینها در محاسبه نصاب زکات نقدین از پول طلا استفاده می شود. ==== ایجاد نسبت ذخیره صددرصد برای پول حکمی==== در اقتصاد پولی بدون بهره، کارایی نسبی پول حکمی را می توان با برقراری نسبت ذخیره ای برابر صد درصد در بانکها، افزایش داد.
(۱) برتولد اشپولر، تاریخ مغول در ایران: سیاست، حکومت و فرهنگ دوره ایلخانان، ترجمه محمود میرآفتاب، تهران ۱۳۶۵ ش.
(۲) ابراهیم بن محمد بیهقی، المحاسن و المساوی، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۸۰/۱۹۶۱).
(۳) عرفان توختییف، سیاست پولی ـ مالی تیمور و خاندان او و سکه های آنها، به کوشش بهمن اکبری، قم ۱۳۷۷ ش.
(۴) علی اکبر دهخدا، لغت نامه، زیرنظر محمد معین، تهران ۱۳۲۵ـ۱۳۵۹ ش.
(۵) جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه و نگارش علی جواهر کلام، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۶) برت فراگنر، «اوضاع اجتماعی و اقتصادی داخلی»، در تاریخ ایران: دوره تیموریان، پژوهش از دانشگاه کمبریج، ترجمه یعقوب آژند، تهران ۱۳۷۹ ش.