[ویکی فقه] «کاغذبری » یا چنان که مصطلح زمان های پیشین بوده ،«قطاعی » یکی از هنرهای دستی و کهن ایران زمین بوده که در این زمان کمتر کسی از تاریخچه و سرنوشت استادان آن آگاه است .
مهم ترین و جالب ترین ویژگی این هنر در جنبة آذینی و آرایشی و چشم نوازی آن است . از این رو در متن برخی قرآن ها و دیوان ها، از آغاز تا انجام هنر کاغذگری به انجام رسیده است که نمونه ای از حد اعلای حوصله و پرکاری و دقت و ظرافت است .
مرحوم دکتر بیانی سال ها پیش یادآوری کرده بود که یک مجله از قرآن کریم در کتابخانه «سرکاری » رامپور هندوستان نگاه داری می شود که به لحاظ هنر قطاعی ، کاری بی مانند و سخت شگفت انگیز است .
اما کاغذگری یا هنر قطاعی چیست ، تاریخچه پیدایش آن به چه زمان می رسد و چه هنرمندانی در این زمینه به عرصه وجود رسیده اند و از همه مهم تر این هنر چه تأثیراتی از کتاب آسمانی قرآن گرفته است .
عمل و پیشه قطاع و آن خطاطی را گویند که نخست ابیات یا بیتی از نگاشته ای را بر روی کاغذ الوان طرح می افکند و سپس آن را با دقت کامل از زمینه صفحه جدامی سازد، به طوری که اطراف و کرسی های خط هیچ گونه خدشه ای پیدا نکند. آن گاه این خط بریده شده را بر روی صفحه ای دیگر که عموماً دارای لونی دیگر بوده است سوار می کند و می چسباند، گاهی زمینه صفحه نخست که خط رااز آن جدا کرده است ، هم به مانند قطعه خطی دیگر می نماید.
«آصفی » به هنر قطاعی چنین اشاره دارد:
خطی که یار تراشیده نو برون آمد
شد آصفی پیِ قطع تو جهت قاطع
قابل ذکر است که عمل قطاعی تنها در مورد خط معمول نبوده ، بلکه در خصوص تصویر و نقش و نگاه ها نیز رواج داشته است ، چنانکه «عالی افندی » می نویسد: «فخری بروسوی » در قطاعی بی نظیر بود و در ترتیب باغچه و شکوفه و در قطع انواع ازهار... همه جا مقبول و مسلم است .»
مرحوم آقای یحیی ذکاء در تعریف خود از کاغذبری آورده است : «کاغذبری یکی از رشته های ظریف و دقیق و زیبای هنری است که در آن هنرمند پس از طراحی روی کاغذ ساده یا رنگین ، نقش را با مقراض (قیچی ) یا کارد مخصوص (شفره ) آن چنان با دقت و ظرافت از میان کاغذ در می آورد که شکل اصلی خود را کاملاً نگاه می داشت و با چسبانیدن آن بر زمینه ای به رنگ دیگر، خود را همچون قطعه ای خوش یا نقاشی زیبا نشان می داد.
قاطع
قاطع به کسی می گفتند که قطاعی کرده است . عده ای از مذهبان و کتاب سازان که در این فن تسلط داشتند به این نام خوانده می شده و یا خودشان ، خود را به آن منسوب می داشته اند، مانند مولانا قاطعی مجلد.
تاریخچه هنر کاغذبری
مرحوم ذکاء با پژوهش هایی که دربارة پیشینه کاغذبری در ایران انجام داده است ، می نویسد: «چنین می نماید که تاریخ پیدایش این هنر در ایران زمین از سده نهم هجری قمری فراتر نمی رود یا بهتر بگوییم ، پیشتر از این تاریخ در نوشته ها نه از کاغذبری و کاغذبران یاد شده است و نه نمونه ای از آن به دست آمده است .» و اضافه می کند که در مقدمه گلستان هنر گفته شده «قطاعی از اواخر عهد سلطان حسین میرزا یعنی در آغاز سده دهم معمول گردیده » در حالی که این نظر به گفته مرحوم ذکاء درست نیست و در کتاب «سهم ایرانیان در پیدایش و آفرینش خط در جهان» نیز نوشته شده : «در آغاز دولت صفویه ، هنری نیز در زمینة خوشنویسی ابداع شد و آن قطاعی بود و این هنر چنین است که هنرمندانی خطوط خوش را با مهارت از کاغذ اصلی قطع می کردند و روی کاغذهای رنگین می چسبانیدند. این هنر بیش از صد سال دوام نکرد و جای آن را رنگه نویسی گرفت .» که این تاریخ یاد شده هم در مورد سرآغاز تاریخ هنر کاغذبری و هم مدت دوم آن نادرست است .»
در «کتاب آرایی در تمدن اسلامی » نیز آورده شده است : «که این هنر از اواخر عهد تیموریان رواج یافت و با توجه به این عمل در خصوص مرقعات و قطعات خط ، نمونه های ارزنده به وجود آمد.»
با بررسی نمونه ها و نام های زندگی کاغذبران ، چنین پیداست که رواج و گسترش این هنر در میان مردم شهرهای هرات ، تبریز و شیراز بیش از جاهای دیگر ایران بوده است .
سه دیدگاه در مورد پیدایش هنر قطاعی
...
عمل و پیشه قطاع و آن خطاطی را گویند که نخست ابیات یا بیتی از نگاشته ای را بر روی کاغذ الوان طرح می افکند و سپس آن را با دقت کامل از زمینه صفحه جدامی سازد، به طوری که اطراف و کرسی های خط هیچ گونه خدشه ای پیدا نکند. آن گاه این خط بریده شده را بر روی صفحه ای دیگر که عموماً دارای لونی دیگر بوده است سوار می کند و می چسباند، گاهی زمینه صفحه نخست که خط رااز آن جدا کرده است ، هم به مانند قطعه خطی دیگر می نماید.
«آصفی » به هنر قطاعی چنین اشاره دارد:
خطی که یار تراشیده نو برون آمد
شد آصفی پیِ قطع تو جهت قاطع
قابل ذکر است که عمل قطاعی تنها در مورد خط معمول نبوده ، بلکه در خصوص تصویر و نقش و نگاه ها نیز رواج داشته است ، چنانکه «عالی افندی » می نویسد: «فخری بروسوی » در قطاعی بی نظیر بود و در ترتیب باغچه و شکوفه و در قطع انواع ازهار... همه جا مقبول و مسلم است .»
مرحوم آقای یحیی ذکاء در تعریف خود از کاغذبری آورده است : «کاغذبری یکی از رشته های ظریف و دقیق و زیبای هنری است که در آن هنرمند پس از طراحی روی کاغذ ساده یا رنگین ، نقش را با مقراض (قیچی ) یا کارد مخصوص (شفره ) آن چنان با دقت و ظرافت از میان کاغذ در می آورد که شکل اصلی خود را کاملاً نگاه می داشت و با چسبانیدن آن بر زمینه ای به رنگ دیگر، خود را همچون قطعه ای خوش یا نقاشی زیبا نشان می داد.
قاطع
قاطع به کسی می گفتند که قطاعی کرده است . عده ای از مذهبان و کتاب سازان که در این فن تسلط داشتند به این نام خوانده می شده و یا خودشان ، خود را به آن منسوب می داشته اند، مانند مولانا قاطعی مجلد.
تاریخچه هنر کاغذبری
مرحوم ذکاء با پژوهش هایی که دربارة پیشینه کاغذبری در ایران انجام داده است ، می نویسد: «چنین می نماید که تاریخ پیدایش این هنر در ایران زمین از سده نهم هجری قمری فراتر نمی رود یا بهتر بگوییم ، پیشتر از این تاریخ در نوشته ها نه از کاغذبری و کاغذبران یاد شده است و نه نمونه ای از آن به دست آمده است .» و اضافه می کند که در مقدمه گلستان هنر گفته شده «قطاعی از اواخر عهد سلطان حسین میرزا یعنی در آغاز سده دهم معمول گردیده » در حالی که این نظر به گفته مرحوم ذکاء درست نیست و در کتاب «سهم ایرانیان در پیدایش و آفرینش خط در جهان» نیز نوشته شده : «در آغاز دولت صفویه ، هنری نیز در زمینة خوشنویسی ابداع شد و آن قطاعی بود و این هنر چنین است که هنرمندانی خطوط خوش را با مهارت از کاغذ اصلی قطع می کردند و روی کاغذهای رنگین می چسبانیدند. این هنر بیش از صد سال دوام نکرد و جای آن را رنگه نویسی گرفت .» که این تاریخ یاد شده هم در مورد سرآغاز تاریخ هنر کاغذبری و هم مدت دوم آن نادرست است .»
در «کتاب آرایی در تمدن اسلامی » نیز آورده شده است : «که این هنر از اواخر عهد تیموریان رواج یافت و با توجه به این عمل در خصوص مرقعات و قطعات خط ، نمونه های ارزنده به وجود آمد.»
با بررسی نمونه ها و نام های زندگی کاغذبران ، چنین پیداست که رواج و گسترش این هنر در میان مردم شهرهای هرات ، تبریز و شیراز بیش از جاهای دیگر ایران بوده است .
سه دیدگاه در مورد پیدایش هنر قطاعی
...
wikifeqh: کاغذبری
[ویکی اهل البیت] قَطّاعی از ریشه عربی "قطع" به معنی بریدن و جداکردن گرفته شده است و آن هنری است که طی آن نقوش، کلمات و عبارات را با قیچی یا قلم تراش ـ با دقت فراوان ـ از کاغذ یا پوست می برند و قطعات بریده شده را اگر از کاغذ سفید باشد روی کاغذ رنگین و اگر رنگین باشد روی کاغذ سفید می چسبانند.
همچنین گاهی صفحه ای را که قطعاتی از آن بریده شده روی متنی با رنگ مخالف می اندازند؛ به عبارت دیگر طرح خالی مانده، خود نیز به قطعه هنری دیگری تبدیل می شود که مورد استفاده قرار می گیرد. این هنر تزیینی در دوره تیموریان رایج شد. در قَطاعی، کوچک ترین لرزش دست در هنگام بُرش خطوط یا نقوش باعث آسیب رسیدن بکار می شود، از این رو عمل قَطاعی ظرافت و دقت بسیار می طلبد.
قَطاعی را می توان از اجزای هنر صحافی دانست. ابداع آن را به سلطانعلی مشهدی (841؟-926ق.) نسبت می دهند. همچنین مولانا قاطعی مُجَّلِد نیز در این فن استاد بوده است.
هنگامی که قاطع قصد دارد قطعاتی از هنر خطاطی را از متن جدا کند، باید طوری عمل کند که مفردات، کلمات و کرسی خط هیچ گونه آسیب و خدشه ای نبیند. با همراه شدن مرقّع نویسی و قطعه نویسی خط با هنر قَطاعی، آثار ارزشمندی در دوره تیموری به وجود آمد. نمونه های ممتاز این هنر در موزه هنرهای تزیینی تهران در یکی از قطعات مرقع گلشن موجود است. از مشخصات این قطعه مرقع یکی این است که خطی از روی کاغذ آبی قَطاعی و بر کاغذ سفید چسبانیده شده است و متن کاغذ آبی نیز که خود تابلویی دیگر است در همان قطعه وجود دارد. این اثر را از شاهکارهای هنر قَطاعی ایرانی می دانند.
در حال حاضر به سبب ظرافت، پیچیدگی و دشوار بودن این هنر کمتر کسی به آن روی می آورد و به جز چند استاد مسلم، معدودی در این فن فعالیت می کنند. از جمله هنرمندان معاصر این رشته می توان به محمد قطّاع، شیخ عبدالله و علی طاهری اشاره کرد.
همچنین گاهی صفحه ای را که قطعاتی از آن بریده شده روی متنی با رنگ مخالف می اندازند؛ به عبارت دیگر طرح خالی مانده، خود نیز به قطعه هنری دیگری تبدیل می شود که مورد استفاده قرار می گیرد. این هنر تزیینی در دوره تیموریان رایج شد. در قَطاعی، کوچک ترین لرزش دست در هنگام بُرش خطوط یا نقوش باعث آسیب رسیدن بکار می شود، از این رو عمل قَطاعی ظرافت و دقت بسیار می طلبد.
قَطاعی را می توان از اجزای هنر صحافی دانست. ابداع آن را به سلطانعلی مشهدی (841؟-926ق.) نسبت می دهند. همچنین مولانا قاطعی مُجَّلِد نیز در این فن استاد بوده است.
هنگامی که قاطع قصد دارد قطعاتی از هنر خطاطی را از متن جدا کند، باید طوری عمل کند که مفردات، کلمات و کرسی خط هیچ گونه آسیب و خدشه ای نبیند. با همراه شدن مرقّع نویسی و قطعه نویسی خط با هنر قَطاعی، آثار ارزشمندی در دوره تیموری به وجود آمد. نمونه های ممتاز این هنر در موزه هنرهای تزیینی تهران در یکی از قطعات مرقع گلشن موجود است. از مشخصات این قطعه مرقع یکی این است که خطی از روی کاغذ آبی قَطاعی و بر کاغذ سفید چسبانیده شده است و متن کاغذ آبی نیز که خود تابلویی دیگر است در همان قطعه وجود دارد. این اثر را از شاهکارهای هنر قَطاعی ایرانی می دانند.
در حال حاضر به سبب ظرافت، پیچیدگی و دشوار بودن این هنر کمتر کسی به آن روی می آورد و به جز چند استاد مسلم، معدودی در این فن فعالیت می کنند. از جمله هنرمندان معاصر این رشته می توان به محمد قطّاع، شیخ عبدالله و علی طاهری اشاره کرد.
wikiahlb: قَطّاعی