حمزه بن عبدالمطلب

[ویکی فقه] حمزة بن عبدالمطلب. حمزة بن عبدالمطلب، عموی پیامبر اکرم و از شهدای احد می باشد.
کنیه حمزه ابوعُماره و ابویَعْلی بود. مادر حمزه مادر ایشان، هاله بنت اُهَیْب(وُهَیْب) بن عبد مَناف بن زُهره بود. اختلاف سنی حمزه با پیامبر اینکه ثُوَیْبه، کنیز ابولهب، به پیامبر اکرم و حمزه شیر داده است و تأکید پیامبر بر اینکه حمزه برادر رضاعی اوست، حاکی از حداکثر دو سال اختلاف سنی بین آنهاست. . این اختلاف سنی چهار سال هم دانسته شده است که باتوجه به تردید بعضی در مورد شیر دادن ثویبه به پیامبر، ممکن است بیشتر هم باشد. تاریخ ولادت وی احتمالا دو تا چهار سال پیش از عام الفیل (سال تولد پیامبر اکرم) متولد شده است. محل تولد خانه محل تولد وی در مکه در محلی به نام بازان و گویا تا قرن نهم پا برجا بوده است. حضور حمزه در جنگ فجار و حلف الفصول بنابر روایتی، پیامبر در بیست سالگی همراه عموهایش در جنگهای فِجار و در حِلف الفضول شرکت داشته و حمزه نیز در آنها حضور داشته است. حضور حمزه درمجلس خواستگاری پیامبر حمزه با ابوطالب و دیگر عموهای پیامبر در خواستگاری خدیجه حاضر بود ، اما باوجود فاصله سنی کم او با پیامبر و خواندن خطبه ازدواج از سوی ابوطالب، برخی منابع فقط از حمزه نام برده اند. . پذیرش سرپرستی جعفر توسط حمزه در پی پیشنهاد پیامبر برای کمک به ابوطالب، به سبب عیالمندی اش، حمزه سرپرستی جعفر را به عهده گرفت . دخالت حمزه در امور سیاسی مکه در روزگار جاهلیت، حمزه از جمله فرزندان عبدالمطلب بود که در قریش ریاست یافتند. . با این حال، زریاب خویی دخالت حمزه در امور سیاسی مکه و توجه او به دین جدید (اسلام) را منتفی دانسته است. به هر روی، حمزه در دوره پیش از اسلام چنان جایگاهی داشت که بعضی با او پیمان می بستند . حمزه شکارچی و همدم (ندیم) عبداللّه بن سائب بود . حمایت حمزه از پیامبر روزی که پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم خویشان نزدیک خود را برای دعوت به اسلام گردآورد (یوم الإنذار)، حمزه نیز حضور داشت. . حمزه، که هنوز مسلمان نشده بود، همچون ابوطالب از پیامبر اکرم در مقابل آزار مشرکان حمایت می کرد. گزارش هایی در دست است که حمزه توهین های ابولهب و سایر مشرکان به پیامبر را تلافی می کرد. می توان سخن پیامبر را درباره رعایت خویشاوندی از سوی حمزه، اشاره به همین کوشش ها و سخن ایشان درباره اعمال نیک حمزه را اشاره به تلاش هایش بعد از اسلام آوردن او دانست، تا آنجا که از حواریون آن حضرت به شمار رفت پذیرش اسلام توسط حمزه روزی حمزه از آزار و دشنام ابوجهل به پیامبر و بدگویی او از اسلام خشمگین شد و بی درنگ به مسجدالحرام رفت، با کمان خود سر ابوجهل را زخمی کرد و گفت که حقانیت اسلام برایش آشکار شده و به دین پیامبر گرویده است. بی شک این رفتار حمزه ناشی از خشم او بود که در گزارش تاریخی، کرامت خدا دانسته شده است اما روز بعد، با سخنان پیامبر شک او به یقین بدل شد و با اسلام آوردن وی، از فشار قریش بر آن حضرت کاسته شد. عامل اسلام آوردن حمزه براساس روایتی از امام سجاد علیه السلام، عامل اسلام آوردن حمزه، غیرت او در ماجرایی بود که مشرکان بچه دان شتری را روی سر پیامبر انداختند. با این حال، به عقیده عاملی به اسلام گرویدن او از ابتدا مبتنی بر آگاهی و شناخت بوده است. اسلام آوردن وی را در سال دوم یا ششم بعثت و قبل از مسلمان شدن ابوذر دانسته اند. مسلمان شدن حمزه در گرویدن خویشان او به اسلام مؤثر بود. عدم مهاجرت حمزه به حبشه آگاهی ما از زندگی حمزه از این زمان تا هجرت، ناچیز است. پس از آنکه پیامبر دعوت خود را آشکار ساخت، حمزه نیز به دعوت علنی پرداخت . وی در کنار پیامبر ماند و به حبشه مهاجرت نکرد. . حمزه و همراهی مسلمانان در شعب ابی طالب در دو یا سه سالی که مشرکان بنی هاشم و بنی مطلب را در شعب ابی طالب محاصره کردند، حمزه با مسلمانان همراه بود . در دومین بیعت عقبه، در سال دوازدهم بعثت، که جمعی از مردم مدینه با پیامبر پیمان بستند، حمزه همراه حضرت علی حاضر و مراقب بود تا مشرکان بدانجا نزدیک نشوند. پیمان برادری حمزه با کلثوم بن هدم حمزه پس از هجرت به مدینه، به خانه کُلثوم بن هَدْم یا سعدبن خَیْثَمه یا اَسعدبن زُراره از بنی نجّار ، وارد شد. او که در پیمان برادری مسلمانان در مکه با زَیدبن حارثه برادر شده و در روز احد هم او را وصی خود کرده بود، در پیمان برادری مدینه، پیش از بدر ، با کلثوم بن هدم برادر شد. پرچمداری حمزه در سریه و غزوات پیامبر اکرم نخستین پرچم نبرد را در ماه رمضان سال اول هجرت برای حمزه بست تا سریّه ای را برای حمله به کاروان تجاری قریش که از شام به مکه بازمی گشت، رهبری کند. حمزه به همراه سی تن از مهاجران تا ناحیه عیص در ساحل دریا پیش رفت و در آنجا، با سیصد سوار از مشرکان مکه به فرماندهی ابوجهل روبه رو شد. با وساطت مَجدی بن عَمرو جُهَنی که با هر دو دسته قرار صلح داشت، جنگی روی نداد و هر دو سپاه بازگشتند. حمزه همچنین در غزوات اَبواء یا وَدّان، ذوالعُشَیْره و بنی قَیْنُقاع پرچم دار بود. حضور حمزه در غزوه بدر در غزوه بدر، حمزه در نزدیک ترین بخش سپاه اسلام به مشرکان بود و پیامبر حمزه، حضرت علی و عُبَیْدة بن حارث بن عبدالمطلب را به مقابله با چند تن از سران مشرکان فرستاد. بنابر گزارشهای متفاوت عُتْبة بن ربیعه یا شیبه در مبارزه مستقیم با حمزه کشته شد. ذکر دو واقعه درباره حمزه بین غزوه های بدر و احد، دو واقعه شایان ذکر است: یکی گزارشی در باب شرب خمر وی، پیش از تحریم یا اعلام صریح حرمت آن، که از طریق زُهْری نقل شده و مورد نقد جدی است و دیگری ماجرای سَدّ ابواب است. گویا حمزه یکی از کسانی بود که از خانه خود به مسجد پیامبر دری داشتند. پیامبر اکرم دستور داد که همه به جز حضرت علی این درها را ببندند و در پاسخ سؤال حمزه از علت این دستور و استثنا شدن علی علیه السلام، آن را دستوری از جانب خدا خواند. اگرچه از پاره ای روایات برمی آید که این مطلب مربوط به بعد از فتح مکه بوده است، اما نظر اول ترجیح دارد. حضور حمزه در غزوه احد در آستانه غزوه احد در سال سوم، حمزه از جمله کسانی بود که خواستار جنگ در بیرون مدینه بودند، به حدی که سوگند خورد چیزی نخورَد تا وقتی در خارج شهر با دشمن بجنگد . وی مسئول قلب سپاه بود، با دو شمشیر می جنگید و در این جنگ رشادتها نمود شهادت حمزه غزوه احد، روز شنبه نیمه شوال سال سوم واقع شد. در این غزوه، حمزه به دست وَحشی بن حرب ، غلام حَبَشیِ دختر حارث بن عامربن نَوْفَل یا غلامِ جُبَیربن مُطْعِم، به شهادت رسید. انتقام هند از حمزه طبق روایتی، دختر حارث با وعده آزادی وحشی، از او خواست به انتقام پدرش که در بدر کشته شده بود، محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم، حمزه یا علی را بکشد . بنابر روایت دیگر، جبیر بن مطعم در برابر گرفتن انتقام عمویش، طُعَیْمة بن عَدی که در بدر کشته شده بود، به وحشی وعده آزادی داد اما بی تردید، انگیزه هِند دختر عُتبه و زن ابوسفیان، برای انتقام گرفتن به دلیل کشته شدن پدر، برادر و عمویش در جنگ بدر، بیشتر از جبیر یا دختر حارث بود. طبق برخی خبرها، از ابتدا هند با وعده مال، وحشی را به این کار ترغیب کرد. مثله کردن پیکر حمزه به روایتی، هند برای خوردن جگر حمزه نذر کرده بود. وحشی ابتدا قول کشتن علی علیه السلام را داد، اما در میدان، حمزه را به شهادت رساند و جگر او را نزد هند برد. هند لباس و زیور خود را به وحشی داد و به او وعده ده دینار در مکه داد. سپس کنار بدن حمزه آمد و او را مثله کرد و از اعضای بریده او، برای خود گوشواره، دست بند و خلخال درست کرد و آنها را با جگر حمزه به مکه برد . گفته شده است معاویة بن مغیره و ابوسفیان هم بدن حمزه را مثله یا زخمی کردند. ناراحتی پیامبر از مثله شدن حمزه از شدت ناگواری آنچه بر پیکر حمزه رفته بود، پیامبر اکرم یا بعضی اصحاب سوگند خوردند در مقابل، سی تن یا بیشتر از قریش را مثله کنند. نازل شدن آیه مبنی بر صبر مسلمانان اما آیه ۱۲۶ سوره نحل نازل شد و ایشان را به مقابله به مثل و نیز به صبر دعوت کرد. عزاداری زنان در شهادت حمزه پیامبر اکرم چون حمزه را بدان وضع دید، گریست و آنگاه که گریه انصار بر کشتگان خود را شنید، فرمود اما حمزه گریه کنندگانی ندارد. سعدبن مُعاذ این سخن را شنید و زنان را بر در خانه رسول خدا آورد و آنان بر حمزه گریستند. از آن زمان به بعد، هر زنی از انصار که می خواست بر مرده ای گریه کند، نخست بر حمزه می گریست . گزارشی حاکی است که زینب، دختر ابوسلمه، سه روز برای حمزه لباس عزا پوشید. حمزه نخستین شهید احد حمزه نخستین شهید احد بود. نماز مکرر پیامبر بر پیکر حمزه پیامبر اکرم بر او نماز گزارد و سپس سایر شهیدان را در چند نوبت آوردند و کنار او نهادند و رسول خدا بر آنها و بر او نماز می گزارد. چنان که هفتاد بار بر او نماز گزارد. دفن حمزه حمزه را در پارچه ای کفن کردند که خواهرش صفیه آورده بود ، چرا که مشرکان او را برهنه کرده بودند. او را تنها دفن کردند. از اشاره به نحوه زیارت قبور شهدا می توان گفت که قبر حمزه و سایر شهدای احد از هم جدا بوده است. لقب حمزه وی را «اسدالله» و «اسد رسول اللّه» لقب داده اند . پس از شهادتش هم، طبق حدیثی از پیامبر، مورد تأیید الهی قرار گرفت. و به سیدالشهداء مشهور شد معنای واژه حمزه واژه حمزه را نیز به معنای شیر یا تیزفهمی دانسته اند. فرزندان حمزه فرزندان حمزه، سه پسر به نامهای عمارة، یَعلی و عامر بودند . عمارة (پسر بزرگ حمزه) در فتح عراق حضور داشت یعلی پنج پسر داشت. با وجود تأکید منابع بر عدم تداوم نسل حمزه، در قرن دهم، بعضی را از نسل او می دانستند. نامهای گوناگونی که برای دختران حمزه در منابع ذکر شده، به تصریح بیشتر منابع، همه به یک تن بازمی گردند که نام مرجَّح او اُمامه است. . . پیامبر اکرم جعفربن ابی طالب را از آن رو که همسرش (اسماء) خاله امامه بود، به سرپرستی او برگزید و او را به عقد سَلَمة بن ابی سَلَمه مخزومی درآورد، هرچند بنابه روایتی، امامه پیش از ازدواج درگذشت. همچنین طبق یک روایت، به پیامبر پیشنهاد شد که با امامه ازدواج کند، اما ایشان این پیشنهاد را به این دلیل که امامه برادرزاده رضاعی اوست، رد کرد. نام امامه را در شمار راویان حدیث غدیرخم نیز درج کرده اند . زیارت قبر حمزه توسط حضرت فاطمه گفته شده است که حضرت فاطمه علیهاالسلام به زیارت قبر حمزه می رفت و آن را با سنگ چین مشخص کرده بود رفتار ناشایست امویان با قبر حمزه امویان به سبب دشمنی با خاندان پیامبر، رفتاری ناشایست با قبر حمزه و دیگر شهدای احد داشتند. گفته شده است که ابوسفیان در عهد عثمان بر قبر حمزه پای کوفت و خطاب به او گفت آنچه دیروز برای حفظ آن بر ما شمشیر کشیدی، امروزه بازیچه جوانان ماست. . معاویه نیز حدود چهل سال پس از واقعه احد، به قصد جاری کردن آب چشمه و قناتی در احد، و گویا از سر دشمنی با خاندان پیامبر صلی اللّه علیه وآله، دستور داد شهدای احد (از جمله حمزه) را نبش قبر و جنازه آنان را به جای دیگری منتقل کنند . ظاهرا جای قبر برخی از شهدا و احتمالا حمزه تغییر کرد. دو بنا در اطراف قبر حمزه گویا در اطراف قبر حمزه دو بنا وجود داشته است: یکی مسجد معروف به مَصْرَعِ حمزه که محل شهادت و دفن اول او بوده و پس از ویران شدن آن براثر جاری شدن آب، به مشهد نزدیک به آن ــکه اکنون به مزار شهدای احد معروف است ــ منتقل شده است، و دیگری محل ضربه خوردن حمزه بوده است . مسجد مزبور در قرن دوم بر روی قبر حمزه برپا بوده است ساخت قبه بر روی قبر حمزه ابن جبیر در ۵۸۰ قبر حمزه را در فضای شمالی «مسجدِ حمزه» در دامنه کوه احد، در شمال مدینه زیارت کرد و خاک سرخی را که منسوب به حمزه بود و مردم به آن تبرک می جستند، دید. در این سال، بنایی از گچ بر قبر حمزه ساخته شد. مسجد حمزه و توسعه آن در ۵۹۰، به دستور مادر خلیفه عباسیپ، الناصرالدین اللّه، مسجد حمزه را توسعه دادند، قبه ای بلند و زیبا و استوار با دری از آهن برای مشهد حمزه ساختند و ضریحی منقش از چوب ساج بر قبر نهادند؛ در آهنی را روزهای پنج شنبه باز می کردند. یافعی در ۷۳۴ قبه حمزه را دید که در پی سیل شدیدی، آب به ارتفاع چند ذراع آن را فراگرفته بود . بنای مسجد مزبور در ۸۹۰ به دستور ملک اشرف قایتبای، سلطان مملوکی، توسعه یافت . ابراهیم رفعت باشا از سنّت کهن اجتماع مردم و برگزاری جشن مَولد در کنار مشهد حمزه از اول تا نیمه رجب هر سال، و جعفر خیاط از مشاهدات سیاحان غربی از مسجد و قبه مرقد حمزه یاد کرده است. در عصر عثمانی، دست کم دو بار بنا بازسازی شد بعدها وهابیها این قبه را ویران کردند پس از آن، تا مدتی حصاری فلزی از قطعات ضریح ائمه بقیع که در عهد قاجار در ایران سا خته شده ولی نصب نگردیده بود، گرد قبور نصب شد . تخریب قبه و مسجد حمزه پس از تسلط وهابیان و روی کار آمدن آل سعود در حجاز، قبه و بارگاه حمزه در ۱۳۴۴ تخریب گردید . همچنین مسجد حمزه تخریب و مسجد دیگری که به مسجد احد، مسجد علی و مسجد حمزه معروف است، در اطراف آن، در سمت مغرب مزار شهدای احد، بنا شد تأثیر شخصیت حمزه بر صحابه نمونه ای از تأثیر عمیق شخصیت حمزه و محبوبیت او آن بود که پس از شهادتش، برخی صحابیان فرزندان خود را حمزه نام نهادند. کاهش اقتدار بنی هاشم در اثر مرگ حمزه مرگ حمزه و جعفر بن ابی طالب عامل کاهش اقتدار بنی هاشم در مقابل قریش و به خلافت نرسیدن حضرت علی بعد از پیامبر دانسته شده است. . مباهات ائمه بر خویشاوندی با حمزه امام علی و سایر ائمه در احتجاج با مخالفان، به خویشاوندی خود با حمزه و جعفر مباهات کرده اند. . تأکید عباسیان بر خون خواهی حمزه عباسیان بر خون خواهی حمزه تأکید داشتند و شِبل بن عبداللّه در شعر مشهور خود، امویان را مسئول قتل حمزه دانست و گویا عباسیان، جمعی از امویان را به عنوان انتقام همین قتل کشتند. . . توجه به مقام معنوی حمزه در روایات اشاره به اسب حمزه به نام وَرد ، و شمشیرش، لِیاح ، و دیگر متعلقات وی در روایات، حاکی از توجه به مقام معنوی اوست که تا قرنها بعد دوام یافت. شمشیر و سپر منسوب به حمزه المهدی لدین اللّه ابوعبداللّه محمد بن حسن بن قاسم، امام زیدی (متوفی ۳۶۰)، با شمشیری منسوب به حمزه می جنگید و المعز لدین اللّه، خلیفه فاطمی رؤیایی درباره در اختیار داشتن شمشیرهای صحابه از جمله شمشیر حمزه دیده بود . از جمله نفایس خزانه او، سپری بزرگ منسوب به حمزه بود که امیری خاص با جلال و شکوه آن را در مراسم حمل می کرد. ابن بطوطه هم سپر آهنی بزرگی را در قبة الصخره در بیت المقدس دیده بود که به گفته عوام، منسوب به حمزه بود. فضائل و کرامات حمزه در روایات درباره فضائل و کرامات حمزه روایات بسیاری نقل شده است. . پیامبر اکرم، حمزه و جعفربن ابی طالب و علی علیه السلام را بهترین مردم و جزو هفت نفر از بهترین کسان از نسل بنی هاشم خواند. و نیز علی علیه السلام، حمزه و جعفربن ابی طالب را بهترینِ شهدا نامید. تألیفات درباره حمزه غیر از مراثیِ سروده شده برای حمزه آثار مستقلی درباره او تألیف شده که از آن جمله می توان کتاب اخبار حمزة بن عبدالمطلب از عبدالعزیز بن یحیی بن احمد جَلودی (متوفی ۳۳۲) و مطلع الشمسین درباره فضائل حمزة و جعفر ذی الجناحین از شیخ محمد باقر بهاری (متوفی ۱۳۳۳) را نام برد. درباره او در آثار ادبی هم مطالبی دیده می شود. یک نمونه، اشاره به سیمای نورانی حمزه و سایر شهدای احد در روز قیامت است که در رسالة الغفران ابوالعلاء معرّی آمده است. آثار حماسی با عنوان حمزه نامه، رموز حمزه و مانند آن، مشتمل بر روایاتی است درباره غزوات افسانه ای حمزه و مناسبات او با شاهان ساسانی و پادشاهان هند و سند. به احتمال بسیار، مأخذ اصلی این قبیل آثار، داستانهایی است که درباره جنگهای حمزه آذرک خارجی، در زمان هارون الرشید یا کمی بعد، با عنوان مغازی حمزه نوشته شده و بعدها با تغییر و تحول، به نام حمزة بن عبدالمطلب شهرت یافته است. (حمزه نامه) این قصه ها بسیار رواج یافت و به زبانهای دیگر نیز ترجمه شد. ابن تیمیه به رواج این قصه ها میان طایفه ای از ترکمان ها اشاره کرده است. مثنوی صاحب قران نامه یکی از آخرین نمونه های این قصه هاست که در ۱۰۷۳ به نظم درآمده است. فهرست منابع • ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت. • ابن اثیر، الکامل فی التاریخ (علی بن محمد)، اسدالغابة فی معرفة الصحابة، چاپ محمد ابراهیم بنا و محمد احمد عاشور، قاهره ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳. • ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۶، چاپ افست ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲/ ۱۹۷۹ـ۱۹۸۲. • ابن اثیر، الکامل فی التاریخ (مبارک بن محمد)، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، چاپ طاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی، قاهره ۱۳۸۳ـ۱۳۸۵/ ۱۹۶۳ـ۱۹۶۵، چاپ افست بیروت. • ابن اسحاق، کتاب السیر و المغازی، چاپ سهیل زکار، (بی جا): دارالفکر، ۱۳۹۸/۱۹۷۸، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش. • ابن اعثم کوفی، کتاب الفتوح، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱. • ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵. • ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره ( ۱۳۸۳)ـ۱۳۹۲/ ( ۱۹۶۳)ـ۱۹۷۲. • ابن تیمیه، منهاج السنة النبویة، چاپ محمدرشاد سالم، (ریاض) ۱۴۰۶/۱۹۸۶. • ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، چاپ حسین نصّار، قاهره ۱۹۹۲. • ابن حِبّان، کتاب الثقات، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت. • ابن حبیب، کتاب المُحَبَّر، چاپ ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۱/۱۹۴۲، چاپ افست بیروت. • ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، چاپ خورشید احمد فارق، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. • ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵. • ابن درید، کتاب الاشتقاق، چاپ عبدالسلام محمد هارون، بغداد ۱۳۹۹/۱۹۷۹. • ابن زباله، اخبارالمدینة، چاپ صلاح عبدالعزیز زین سلامه، مدینه ۱۴۲۴/۲۰۰۳. • ابن شبّه نمیری، کتاب تاریخ المدینة المنورة: اخبارالمدینة النبویة، چاپ فهیم محمد شلتوت، (جده) ۱۳۹۹/۱۹۷۹، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش. • ابن عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. • ابن قتیبه، کتاب عیون الاخبار، بیروت: دارالکتاب العربی. • ابن قتیبه، المعارف، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰. • ابن قدامه، التبیین فی انساب القرشیین، چاپ محمد نایف دلیمی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. • ابن کلبی، انساب الخیل فی الجاهلیة والاسلام و اخبارها، چاپ احمد زکی، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۵. • ابن کلبی، جمهرة النسب، ج ۱، چاپ ناجی حسن، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶. • ابن کلبی، نسب مَعَدّ و الیمن الکبیر، چاپ محمود فردوس عظم، دمشق ۱۴۰۸/۱۹۸۸. • ابن هشام، السیرة النبویة، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت): دارابن کثیر. • ابوالعلاء معرّی، رسالة الغفران، چاپ بنت الشاطی، (قاهره ۱۹۵۰). • ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۶۸/۱۹۴۹. • ادریس عمادالدین قرشی، تاریخ الخلفاء الفاطمیین بالمغرب: القسم الخاص من کتاب عیون الاخبار، چاپ محمد یعلاوی، بیروت ۱۹۸۵. • عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، قم ۱۴۱۶ـ۱۴۲۲/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۲. • یعقوب بن سفیان بسوی، کتاب المعرفة و التاریخ، چاپ اکرم ضیاء عمری، بغداد ۱۳۹۴ـ۱۳۹۶/ ۱۹۷۴ـ۱۹۷۶. • احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج ۱، چاپ محمد حمیداللّه، مصر ۱۹۵۹، ج ۲، چاپ محمدباقر محمودی، بیروت ۱۳۹۴/۱۹۷۴، ج ۳، چاپ عبدالعزیز دوری، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸. • محمدتقی بهار، سبک شناسی، یا، تاریخ تطور نثر فارسی، تهران (۱۳۲۱ش). • جعفر خیاط، «المدینة المنورة فی المراجع الغربیة»، در موسوعة العتبات المقدسة، تألیف جعفر خلیلی، ج ۳، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۷/۱۹۸۷. • محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶. • علی بن ابراهیم حلبی، السیرة الحلبیة، چاپ عبداللّه محمد خلیلی، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲. • خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفة بن خیاط، چاپ مصطفی نجیب فوّاز و حکمت کشلی فوّاز، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵. • محمدبن احمد دولابی، الذریة الطاهرة، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، قم ۱۴۰۷. • ابراهیم رفعت باشا، مرآة الحرمین، او، الرحلات الحجازیة و الحج و مشاعره الدینیة، بیروت: دارالمعرفة. • محمدبن محمد زبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴. • عباس زریاب خویی، سیره رسول اللّه، تهران ۱۳۷۰ش. • علی بن عبداللّه سمهودی، وفاءالوفا باخبار دارالمصطفی، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴. • طبری، تاریخ. • محمدبن حسن طوسی، الامالی، قم ۱۴۱۴. • محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت. • محمدبن داود ظاهری، الزهرة، چاپ ابراهیم سامرائی، زرقاء، اردن ۱۴۰۶/۱۹۸۵. • جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم (ص)، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛ • علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، نهج البلاغة، چاپ صبحی صالح، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۱. • نعمان بن محمد قاضی نعمان، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار، چاپ محمد حسینی جلالی، قم ۱۴۰۹ـ۱۴۱۲. • اصغر قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، (تهران )۱۳۸۴ش. • علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۴. • کلینی، الکافی. • محمدبن یزید مبرّد، الکامل، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ( ۱۳۷۶/ ۱۹۵۶). • حُمیدبن احمد مُحَلِّی، الحدائق الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة، چاپ مرتضی محطوری حسنی، صنعا ۱۴۲۳/۲۰۰۲. • مصعب بن عبداللّه، کتاب نسب قریش، چاپ لوی پرووانسال، قاهره ۱۹۵۳. • محمدبن محمد مفید، الارشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳. • احمدبن علی مَقریزی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، المعروف بالخطط المقریزیة، بولاق ۱۲۷۰، چاپ افست بغداد ( ۱۹۷۰). • مؤرِّج سدوسی، کتاب حذف من نسب قریش، چاپ صلاح الدین منجد، بیروت ۱۳۹۶/۱۹۷۶. • احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷. • محمدباقر نجفی، مدینه شناسی، ج ۲، بن ۱۳۷۵ش. • محمدصادق نجمی، حمزه سیدالشهداء علیه السلام، تهران ۱۳۸۳ش. • نصربن مزاحم، وقعة صفّین، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۳۸۲، چاپ افست قم ۱۴۰۴. • محمدبن عمر واقدی، کتاب المغازی، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶. • عبداللّه بن اسعد یافعی، مرآة الجنان و عبرة الیقظان، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷. • یعقوبی، تاریخ.

[ویکی شیعه] حمزة بن عبدالمطلب. حَمزة بن عَبدالمُطَّلِب، ملقب به اسدالله، اسد رسول الله و سید الشهداء، عموی پیامبر اکرم(ص) و از شهدای اُحُد. حمزه از حامیان مهم دعوت پیامبر اکرم(ص) بود و گفته اند که او حتی در زمانی که هنوز مسلمان نشده بود، از پیامبر(ص) در مقابل آزار مشرکان حمایت می کرد. وی از بزرگان قریش بود و از این رو، با مسلمان شدنش، از میزان آزار قریش نسبت به پیامبر(ص) کاسته شد.
او در شعب ابی طالب همراه مسلمانان بود و در غزوه بدر و غزوه احد شرکت داشت و در احد در سال سوم هجری به شهادت رسید.

[ویکی فقه] حمزة بن عبدالمطلب، عموی پیامبر اکرم و از شهدای احد می باشد.
حمزه، فرزند عبدالمطلب و عموی رسول خدا می باشد.جناب حمزه در نبرد احُد به شهادت رسید و عنوان برترین شهید آن جنگ را از آنِ خود ساخت. پیکر پاک حمزه و تعدادی دیگر از شهدا در محل کارزار احد دفن گردیدند.
کنیه حمزه
کنیه حمزه ابوعُماره و ابویَعْلی بود.
مادر حمزه
مادر ایشان، هاله بنت اُهَیْب(وُهَیْب) بن عبد مَناف بن زُهره بود.
اختلاف سنی حمزه با پیامبر
...

[ویکی شیعه] حَمزة بن عَبدالمُطَّلِب، ملقب به اسدالله، اسد رسول الله و سید الشهداء، عموی پیامبر اکرم(ص) و از شهدای اُحُد. حمزه از حامیان مهم دعوت پیامبر اکرم(ص) بود و گفته اند که او حتی در زمانی که هنوز مسلمان نشده بود، از پیامبر(ص) در مقابل آزار مشرکان حمایت می کرد. وی از بزرگان قریش بود و از این رو، با مسلمان شدنش، از میزان آزار قریش نسبت به پیامبر(ص) کاسته شد.
او در شعب ابی طالب همراه مسلمانان بود و در غزوه بدر و غزوه احد شرکت داشت و در احد در سال سوم هجری به شهادت رسید.
حمزه بن عبدالمطلب، عموی پیامبر اکرم(ص) و از شهدای اُحُد. کنیه اش ابوعُماره و ابویعْلی و مادرش هاله بنت اُهَیب (وُهَیب) بن عبدمَناف بن زُهره بود. واژه حمزه را نیز به معنای شیر یا تیزفهم دانسته اند.