فرهنگ و تمدن سیستان باستان

[ویکی فقه] در این مقاله سعی شده است از منابع تاریخی در باره سیستان باستان مطالبی از قبیل نژاد، زبان، دین، مذهب، شهر ها و جغرافیا آن از قبیل کوه ها و سد ها و... را بیان کند.
راولینسون به لحاظ نژادی، سیستانی ها را همراه با جمشیدی های هرات، نمونه خالص نژاد آریایی می داند؛ هر چند آریایی ها در آستانه ورود، درگیری هایی با بومیان اصیل ایرانی داشتند که البته بعدها با هم اختلاط پیدا کردند. از این رو نمی توان از نژاد یکدست صحبت به میان آورد. زبان هایی که مردم سیستان بدان صحبت می کردند لهجه های میانه ایرانی چون پهلوی اشکانی، پارسی میانه یا پهلوی ساسانی بود. از شعرهایی که به لهجه میانه از اواخر ساسانی باقی مانده و در سده های آغازین هجری قمری رایج بود سرود آتشکده کرکو در سیستان است.
مذهب
با توجه به آنچه در تاریخ آمده است گرشاسب، بناکننده سیستان و اولین حاکم آن خداپرست بود و این آیین تا زمان فرامرز بن رستم ادامه داشت. در زمان آفرین از جانشینان وی نیز که دین مجوسی رواج یافته بود، وی مردم را از آن بازمی داشت و بر شریعت داوود تحریض می کرد. آمده است که پس از پیکار رستم و اسفندیار بود که زرتشت دین مزدیسنان را آورد؛ اما رستم آن را نپذیرفت. خداپرستان بامداد و شبانگاه نماز می خواندند؛ پیش از آغاز شغل دنیایی خود، چه اندک و چه بسیار نماز می گزاردند و سپس بدان شغل می پرداختند؛ زنا، لواط، دزدی و خون ناحق ریختن در بین آنان حرام بود؛ مردار نمی خوردند و تنها آنچه ذبح شده بود برایشان حلال بود؛ صدقه بسیار می دادند؛ همیشه میزبان بوده، مهمان را نیکو می داشتند و دختر، خواهر و مادر را به زنی اختیار نمی کردند. گفته می شود در زمان کیخسرو، وی به آیین زردشتی گروید. به لحاظ مذهبی این منطقه نزد زردشتیان جایگاه ویژه ای دارد. آنها معتقدند سیستان یازدهمین سرزمین نیک است که توسط اهورامزدا آفریده شده است. با توجه به کتب زردشتی این منطقه نه تنها محل تولد خاندان کیان بلکه محل ظهور سه موعود زردشتی است. به همین علت آنها برای دریاچه های هامون و هیرمند ارزش ویژه ای قائل هستند. در وندیداد آمده است که موعودهای زردشتی از کنار دریاچه کیانسیه (هامون) ظهور خواهند کرد. بنا به تفصیلی که در کتب پهلوی مندرج است ایزد نریوسنگ نطفه پیغمبر (موعودهای زرتشت) را به فرشته آب یعنی ناهید سپرد تا نگهداری کند و مادران آنها با نوشیدن آب این دریاچه فرزندان خود را به دنیا خواهند آورد. موعود اول، هوشیدر است که سی سال مانده به پایان سده دهم از هزاره زرتشت از دوشیزه ای به نام نامیگ پد؛ دومین موعود هوشیدر ماه، سی سال مانده به پایان هزاره هوشیدر از دوشیزه ای دیگر به نام وه پد و سومین موعود مزدیسینی سوشیانث، سی سال مانده به پایان دهمین سده از هزاره هوشیدر ماه از دوشیزه ای پانزده ساله به نام گواگ پد که همگی از نسل زرتشت هستند متولد می شوند. در دوره هخامنشان، اشکانیان و ساسانیان سیستان بسیار آباد بوده و یکی از مهمترین مراکز عمده دین زردشتی محسوب می شده است. همچنین در بیان علت نبرد رستم و اسفندیار چنین آمده است که چون زرتشت دین مزدیسنان را آورد با نپذیرفتن این آیین توسط رستم، بین این دو جنگ واقع شد. همچنین در عصر ساسانیان، سیستان به عنوان یکی از مراکز مسیحیان نسطوری معرفی گردیده است.
موقعیت علمی
در عصر ساسانیان تا قرون اولیه اسلامی ولایت سیستان موقعیت ممتازی به دست آورده بود. زیرا با ولایات بودایی نشین کابل و بامیان همسایه بود و روحانیون بودائی عموما با ریاضیات و طبیعیات آشنا بودند و سیستان از همسایگی با آن ولایات استفاده علمی می کرد و این ولایت مرکز بحث و تدریس دروس ریاضی و طبیعی بوده است. سیستان به علت موقعیت اقلیمی، سیاسی و فرهنگی، مرکز پیوند فرهنگ های ماوراءالنهر، بین النهرین و هندوچین نیز به شمار می رفت.
کشفیات باستانی
...