[ویکی فقه] تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام. تبصرة العوام، کتابی قدیمی به فارسی درباره ادیان و مذاهب ، متعلق به اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم می باشد.
نام کامل این کتاب تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، می باشد. مولف این کتاب منسوب به مرتضی بن قاسم داعی حسنی رازی است. نام مؤلف در متن کتاب به صراحت نیامده و به نظر اقبال عنوان « سیدمرتضی ملقب به علم الهدی» که در چند نسخه چاپی به مؤلف نسبت داده شده، نامی است الحاقی که در متن اصلی ذکر نشده و در برخی نسخه ها در حاشیه اضافه شده است. احتمالاً این امر سبب شده است که تبصرة العوام را به اشخاص مختلف با همین نام یا مشابه آن و یا حتی متفاوت با آن نسبت دهند. آنچه مسلّم است، مؤلف عالمی شیعی و اهل خراسان در قرن ششم و هفتم بوده است، اما اطلاع دیگری از زندگی وی در دست نیست زمان تالیف برای تعیین زمان تقریبی تألیف تبصرة العوام، می توان از گزارش های موجود در آن استفاده کرد. به نوشته مؤلف پیروان حسن صبّاح تا زمان وی باقی بوده و شوکت و مکنت داشته اند. از آن جا که اینان تا حمله هولاکو در ۶۵۳ قدرت را به دست داشته اند، این کتاب باید پیش از این تاریخ نگاشته شده باشد. همچنین صاحب اثر در چند جا با اشاره به آثار و شهرت امام فخررازی (۵۴۳ ـ۶۰۶) نظر او را در کنار نظر باقلاّنی و غزالی می آورد و از یکی از مجالس وعظ او در خوارزم مطلبی نقل می کند. بدین ترتیب، تبصرة العوام در دوره شهرت فخر رازی و پیش از شکست پیروان حسن صبّاح، یعنی حدوداً پس از ۶۰۰ و پیش از ۶۵۳، به نگارش درآمده است انتساب به مولف های مختلف تبصرة العوام به افراد مختلفی نسبت داده شده است. برخی سید مرتضی معروف به علم الهدی، فقیه و متکلم شیعی (۳۵۵ـ۴۳۶)، را مؤلف آن دانسته اند که با توجه به تاریخ تخمینی تألیف این اثر ــ یعنی حدود یک قرن و نیم پس از درگذشت سید مرتضی ــ این نظر نمی تواند صحیح باشد. ← مناظره بین غزالی و مولف همچنین این سخن که مؤلف کتاب، معاصر امام محمد غزالی (۴۵۰ـ ۵۰۵) بوده و در مناظره ای که بین این دو درباره امامت صورت گرفته، بر غزالی چیره و موجب تغییر مذهب وی شده است از نظر تاریخی پذیرفتنی نیست. آقا محمدعلی کرمانشاهی نیز در مقامع الفضل در احتمال وقوع این مناظره تردید کرده است. شوشتری نیز بر ناسازگاری این مناظره با مسلّمات تاریخی تأکید کرده و مناظره را میان غزالی و سید مرتضی ثانی ، برادرزاده علم الهدی و پسر سیدرضی، دانسته است؛ اما افندی اصفهانی این «توجیه» را «غیروجیه» خوانده و ضمن نقل و رد نظر کسانی که تبصرة العوام را تألیف سید مرتضی ثانی می دانند، قول مشهور را پذیرفته است. ← قول مشهور در انتساب بنابر قول مشهور، مؤلف تبصرة العوام مرتضی بن قاسم داعی حسنی رازی است. این انتساب را نمی توان تأیید کرد، زیرا وی و برادرش، ابوحارث مجتبی بن داعی، هر دو از مشایخ منتجب الدین رازی (متوفی بعد از ۵۸۵) بوده اند، اما منتجب الدین در آثار خود هیچ اشاره ای به چنین تألیفی از مرتضی بن قاسم نمی کند. بعلاوه، عدم تطبیق زمان تألیف تبصرة العوام با تاریخ حیات این شخص حاکی از نادرستی این قول است. . همچنین انتساب تبصرة العوام به فردی با نام سیدمرتضی رازی در گزارش ریو در «فهرست نسخ خطی فارسی در موزه بریتانیا» و نیز در کشف الحجب و الاستار کنتوری ــ که هیچ اطلاعی از وی به دست نمی دهند ــ به شناخت مؤلف این اثر کمکی نمی کند. . ← انتساب های دیگر تبصرة العوام را از آثار ابوالفتوح رازی ، مفسر مشهور شیعی، نیز شمرده اند، ولی از آن جا که وفات وی را حدوداً در نیمه اول قرن ششم دانسته اند، این انتساب نادرست خوانده شده است. گذشته از این، ابوالفتوح رازی به تصوف گرایش داشته است و ذمّ صوفیه در تبصرة العوام دلیل دیگری بر نادرستی این انتساب است . موضوع تبصرة العلوم تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، همچنان که از نام آن پیداست، به توضیح گفته ها و نظریات برای عامه مردم می پردازد. در برخی گزارش ها تبصرة العوام را قدیم ترین کتاب شیعی فارسی در موضوع ادیان و مذاهب دانسته اند، و این در حالی است که کتاب فارسی بیان الادیان حدود یک قرن و نیم پیش در همین حوزه تألیف شده بود. ؛ احتمالاً اینان شیعی بودن مؤلف بیان الادیان را قطعی ندانسته اند. تبصرة العوام و بیان الادیان هر دو کتاب هایی فارسی در موضوع ادیان و مذاهب اند که از قبل از استیلای مغول بجا مانده اند. اثری ارزشمند تبصرة العوام از جهت سلاست و فصاحت در حد بیان الادیان نیست، ولی به جهت تفصیل مطالب و گستردگی و جامعیت مهم تر از آن است. در مجموع، اطلاعات گسترده و باریک بینی و دسترسی به منابع فراوانِ دستِ اول و سعه مشربِ مؤلف، اثری ارزشمند در این زمینه پدید آورده است. مثلاً مؤلف در وجه تسمیه فرقه ها، به معنای ممدوح و نیز معنای مذموم آن ها ــ که بیش تر دست آویز دشمنان هر فرقه است ــ اشاره می کند، و یا در ابتدای بحث از فرقه های منسوب به اسلام ، به دقت، معنای متفاوت دین و ایمان و اسلام را ذکر می کند و میان اسلام و استسلام تمایز قایل می شود. ← نظر اقبال به نظر اقبال مؤلف تبصرة العوام در نقل حکایات فرقه های غیر امامیه و رد گفته های آن ها از تعصب به دور نبوده و در طرح آرا سعی در رد آرای سخیف و ضعیف داشته است؛ این نظر اقبال در منابع دیگر نقل شده است. ← انتقاد از اقبال اما از مقایسه تبصرة العوام با دیگر کتاب های آن دوره در موضوع ادیان و مذاهب، به نظر می رسد که در این داوری چندان جانب انصاف رعایت نشده است، روزگار تألیف تبصرة العوام از لحاظ مجادلات مذهبی، بسیار مورد توجه است و نگارش کتاب های متعدد در این حوزه شاهدی بر این مدعاست. ← اطلاعات تاریخی تبصرة العوام به نوعی نشان دهنده الگوی دینی ایران عصر سلجوقی است و به جهت اطلاعاتی که از توزیع جغرافیایی مراکز مذهبی آن عصر به دست می دهد، اهمیت دارد. ناگفته نماند که برخی گزارش های تاریخی وی نیز از خطا به دور نیست، اما به دلیل چند اشتباه و صرفاً به این دلیل که مؤلف از علمای حدیث بوده نباید کتاب را از حیث اطلاعات تاریخی ضعیف شمرد. ابواب تبصرة العلوم تبصرة العوام در ۲۶ باب تنظیم شده است؛ در باب های اول تا سوم به ذکر ادیان پرداخته و نظریات و گفته های فلاسفه ، مجوس ، جهودان ، ترسایان و صابیان را نقل می کند. ← مجوس مؤلف درباره مجوس بیش تر به اساطیر ایران نظر دارد . ← فرق اسلامی وی در بیان فرق اسلامی، بنابر حدیث افتراق ، تعداد فرقه ها را ۷۳ می داند، اما معتقد است که در اصل، همه فرقه ها شاخه های دو فرقه اهل سنّت و شیعه اند که دشمنانِ هر یک آن ها را به ترتیب نواصب و روافض خوانده اند . ← تقسیم بندی احتمالاً نام تبصرة العوام فی تفصیل مذاهب المِلّتین که برای این کتاب ذکر شده، به این تقسیم بندی ناظر است؛ مقدس اردبیلی می نویسد که الفصول التامّة، اثر عربی منسوب به این مؤلف، بر اساس این دو فرقه تقسیم بندی شده است. مؤلف تبصرة العوام پس از طرح مسئله جانشینی پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم و رد نظر اهل سنّت، در فصل های بعد به ذکر فرقه های خوارج ، معتزله ، مُشَبّهه و مُجَسِّمه و اصحاب تناس خ می پردازد. حدیثی که مؤلف به نقل از کتاب قاضی محمد بن اسحاق زوزنی از پیامبر اکرم در باب پیشگویی تمام جزئیات ظهور فرقه کرّامیّه و لعن آن ها نقل می کند، حکایت از مخالفت های شدید با ابوعبداللّه کرّام در آن دوره دارد. ← مذاهب فقهی اهل سنت مؤلف مذاهب فقهی اهل سنّت را در فصل مُشبّهه طرح می کند و آن ها را در تقسیم بندی نه چندان مرتبی هفت فرقه برمی شمارد. گزارش نسبتاً مفصّل وی از عقاید اشعری ، برخلاف گزارش ابوالمعالی در بیان الادیان، احتمالاً نشانه ای از اطلاعات وسیع تر اوست. ← فرقه های صوفیه مؤلف در باب شانزدهم به فرقه های صوفیه نظر دارد و آن ها را شش فرقه می داند (و جالب آن که حلاج را ساحر می خواند). در باب بعد، بطعن، اقوال بزرگان تصوف را از رساله قشیریه نقل می کند به نظر وی، صوفیان همه از اهل سنّت اند و این دلیل محکمی بر محکومیت آنهاست. ظاهراً در این دوره شیعیان، به مراتب، بیشتر از اهل سنّت با صوفیه دشمنی می ورزیدند و احتمالاً از میان شیعه هنوز بزرگانی در تصوف برنخاسته بودند. ← تعریض در باب های بعد به قومی که مدعی اهل سنّت و جماعت بوده اند تعریض دارد، از جمله به عبدالقاهر بغدادی که در الفرق بین الفرق فرقه خود را ناجی می داند. ← فرقه های شیعه در ادامه، مؤلف به مسائل دیگری از جمله فرقه های شیعی، ناجی بودن اثناعشریه، احادیثی در شأن اهل بیت، عقاید اثناعشریه، حکایت فدک و فضایح بنی امیه پرداخته است. وی شیعه را به چهار فرقه تقسیم می کند که تا زمان وی باقی بوده اند: امامیان ، زیدیان ، اسماعیلیان ، نُصَیْریان ، و فرقه اخیر را نیز به هفده فرقه کوچک تر تقسیم می کند. او می نویسد که این قوم را در هر جا با نامی خوانند؛ در اصفهان خرّمیّه، در قزوین و ری مزدکی و سنبادی، در ماهین مُحَمِّره، در آذربایجان قولیه و در ماوراءالنهر مُغان. چاپ تبصرة العوام ظاهراً تبصرة العوام اول بار در ۱۲۹۶ در لاهور و سپس در ۱۳۰۹ و ۱۳۱۳ در تهران ، به ضمیمه کتاب قصص العلماء اثر میرزا محمد تنکابنی ، و در ۱۳۱۳ ش به تصحیح اقبال در تهران منتشر شد . شیخ حسین بطیطی نیز این کتاب را به عربی ترجمه کرد و به ضمیمه قصص العلماء در ۱۳۰۴ و ۱۳۱۹ چاپ کرد. کتب دیگر مولف از دیگر کتاب های مؤلف تبصرة العوام، الفصول التامّه فی هدایة العامه و نزهة الکرام و بستان العوام را ذکر کرده اند که به عربی نوشته شده اند. هدف تالیف چنان که از عنوان این سه کتاب برمی آید و خود مؤلف نیز در آخر نزهة الکرام اشاره کرده، وی برای ترویج مذهب شیعی و برای توده عوام کتاب می نوشته است. او در کتاب نزهة الکرام به بحث از فضایل امامان اثناعشری پرداخته است. فهرست منابع (۱) آقابزرگ طهرانی. (۲) ایرج افشار، «کتابی از مؤلف تبصرة العوام»، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، سال ۷، ش ۲ (دی ۱۳۳۸). (۳) عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ ۱۴۱۵. (۴) آ باسانی، «دین در دوره سلجوقی»، در تاریخ ایران کیمبریج، ج ۵: از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، گردآوری جی آبویل، ترجمه حسن انوشه، تهران ۱۳۶۶ ش. (۵) ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبی ایران، ج ۲، کتاب دوم: از سنایی تا سعدی، ترجمه غلامحسین صدری افشار، تهران ۱۳۵۷ ش. (۶) تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش. (۷) محمدتقی دانش پژوه، «کتابشناسی فرق و ادیان»، فرهنگ ایران زمین، ج ۱۲ (شهریور ۱۳۴۴). (۸) دایرة المعارف تشیع، زیرنظر احمد صدر حاج سیدجوادی، کامران فانی، و بهاءالدین خرمشاهی، تهران ۱۳۶۶ ش ــ، ذیل «تبصرة العوام» (از حسن انوشه). (۹) د. فارسی. (۱۰) موسی شبیری زنجانی، «مؤلف تبصرة العوام»، درسهایی از مکتب اسلام، ش ۸ (تیر۱۳۳۸)، ش ۹ (مرداد۱۳۳۸)، ش ۱۰ (شهریور۱۳۳۸). (۱۱) محمد بن علی شریف لاهیجی، محبوب القلوب، عکس نسخه خطیِ موجود در کتابخانه بن یاد دایره المعارف اسلامی. (۱۲) نوراللّه بن شریف الدین شوشتری، مجالس المؤمنین، تهران ۱۳۵۴ش. (۱۳) محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، چاپ احمد فهمی محمد، قاهره ۱۳۶۷ـ ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸ـ ۱۹۴۹، چاپ افست بیروت (بی تا). (۱۴) ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج ۲، تهران ۱۳۳۹ ش. (۱۵) اعجاز حسین بن محمد قلی کنتوری، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و اَلاسفار، قم ۱۴۰۹. (۱۶) احمد بن محمدمقدس اردبیلی، حدیقة الشیعة، چاپ صادق حسن زاده، قم ۱۳۷۷ـ ۱۳۷۸ ش. (۱۷) سعید نفیسی، تاریخ نظم ونثر در ایران و درزبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، تهران ۱۳۶۳ ش. (۱۸) جلال الدین همائی، غزالی نامه، تهران (۱۳۴۲ ش).
نام کامل این کتاب تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، می باشد. مولف این کتاب منسوب به مرتضی بن قاسم داعی حسنی رازی است. نام مؤلف در متن کتاب به صراحت نیامده و به نظر اقبال عنوان « سیدمرتضی ملقب به علم الهدی» که در چند نسخه چاپی به مؤلف نسبت داده شده، نامی است الحاقی که در متن اصلی ذکر نشده و در برخی نسخه ها در حاشیه اضافه شده است. احتمالاً این امر سبب شده است که تبصرة العوام را به اشخاص مختلف با همین نام یا مشابه آن و یا حتی متفاوت با آن نسبت دهند. آنچه مسلّم است، مؤلف عالمی شیعی و اهل خراسان در قرن ششم و هفتم بوده است، اما اطلاع دیگری از زندگی وی در دست نیست زمان تالیف برای تعیین زمان تقریبی تألیف تبصرة العوام، می توان از گزارش های موجود در آن استفاده کرد. به نوشته مؤلف پیروان حسن صبّاح تا زمان وی باقی بوده و شوکت و مکنت داشته اند. از آن جا که اینان تا حمله هولاکو در ۶۵۳ قدرت را به دست داشته اند، این کتاب باید پیش از این تاریخ نگاشته شده باشد. همچنین صاحب اثر در چند جا با اشاره به آثار و شهرت امام فخررازی (۵۴۳ ـ۶۰۶) نظر او را در کنار نظر باقلاّنی و غزالی می آورد و از یکی از مجالس وعظ او در خوارزم مطلبی نقل می کند. بدین ترتیب، تبصرة العوام در دوره شهرت فخر رازی و پیش از شکست پیروان حسن صبّاح، یعنی حدوداً پس از ۶۰۰ و پیش از ۶۵۳، به نگارش درآمده است انتساب به مولف های مختلف تبصرة العوام به افراد مختلفی نسبت داده شده است. برخی سید مرتضی معروف به علم الهدی، فقیه و متکلم شیعی (۳۵۵ـ۴۳۶)، را مؤلف آن دانسته اند که با توجه به تاریخ تخمینی تألیف این اثر ــ یعنی حدود یک قرن و نیم پس از درگذشت سید مرتضی ــ این نظر نمی تواند صحیح باشد. ← مناظره بین غزالی و مولف همچنین این سخن که مؤلف کتاب، معاصر امام محمد غزالی (۴۵۰ـ ۵۰۵) بوده و در مناظره ای که بین این دو درباره امامت صورت گرفته، بر غزالی چیره و موجب تغییر مذهب وی شده است از نظر تاریخی پذیرفتنی نیست. آقا محمدعلی کرمانشاهی نیز در مقامع الفضل در احتمال وقوع این مناظره تردید کرده است. شوشتری نیز بر ناسازگاری این مناظره با مسلّمات تاریخی تأکید کرده و مناظره را میان غزالی و سید مرتضی ثانی ، برادرزاده علم الهدی و پسر سیدرضی، دانسته است؛ اما افندی اصفهانی این «توجیه» را «غیروجیه» خوانده و ضمن نقل و رد نظر کسانی که تبصرة العوام را تألیف سید مرتضی ثانی می دانند، قول مشهور را پذیرفته است. ← قول مشهور در انتساب بنابر قول مشهور، مؤلف تبصرة العوام مرتضی بن قاسم داعی حسنی رازی است. این انتساب را نمی توان تأیید کرد، زیرا وی و برادرش، ابوحارث مجتبی بن داعی، هر دو از مشایخ منتجب الدین رازی (متوفی بعد از ۵۸۵) بوده اند، اما منتجب الدین در آثار خود هیچ اشاره ای به چنین تألیفی از مرتضی بن قاسم نمی کند. بعلاوه، عدم تطبیق زمان تألیف تبصرة العوام با تاریخ حیات این شخص حاکی از نادرستی این قول است. . همچنین انتساب تبصرة العوام به فردی با نام سیدمرتضی رازی در گزارش ریو در «فهرست نسخ خطی فارسی در موزه بریتانیا» و نیز در کشف الحجب و الاستار کنتوری ــ که هیچ اطلاعی از وی به دست نمی دهند ــ به شناخت مؤلف این اثر کمکی نمی کند. . ← انتساب های دیگر تبصرة العوام را از آثار ابوالفتوح رازی ، مفسر مشهور شیعی، نیز شمرده اند، ولی از آن جا که وفات وی را حدوداً در نیمه اول قرن ششم دانسته اند، این انتساب نادرست خوانده شده است. گذشته از این، ابوالفتوح رازی به تصوف گرایش داشته است و ذمّ صوفیه در تبصرة العوام دلیل دیگری بر نادرستی این انتساب است . موضوع تبصرة العلوم تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، همچنان که از نام آن پیداست، به توضیح گفته ها و نظریات برای عامه مردم می پردازد. در برخی گزارش ها تبصرة العوام را قدیم ترین کتاب شیعی فارسی در موضوع ادیان و مذاهب دانسته اند، و این در حالی است که کتاب فارسی بیان الادیان حدود یک قرن و نیم پیش در همین حوزه تألیف شده بود. ؛ احتمالاً اینان شیعی بودن مؤلف بیان الادیان را قطعی ندانسته اند. تبصرة العوام و بیان الادیان هر دو کتاب هایی فارسی در موضوع ادیان و مذاهب اند که از قبل از استیلای مغول بجا مانده اند. اثری ارزشمند تبصرة العوام از جهت سلاست و فصاحت در حد بیان الادیان نیست، ولی به جهت تفصیل مطالب و گستردگی و جامعیت مهم تر از آن است. در مجموع، اطلاعات گسترده و باریک بینی و دسترسی به منابع فراوانِ دستِ اول و سعه مشربِ مؤلف، اثری ارزشمند در این زمینه پدید آورده است. مثلاً مؤلف در وجه تسمیه فرقه ها، به معنای ممدوح و نیز معنای مذموم آن ها ــ که بیش تر دست آویز دشمنان هر فرقه است ــ اشاره می کند، و یا در ابتدای بحث از فرقه های منسوب به اسلام ، به دقت، معنای متفاوت دین و ایمان و اسلام را ذکر می کند و میان اسلام و استسلام تمایز قایل می شود. ← نظر اقبال به نظر اقبال مؤلف تبصرة العوام در نقل حکایات فرقه های غیر امامیه و رد گفته های آن ها از تعصب به دور نبوده و در طرح آرا سعی در رد آرای سخیف و ضعیف داشته است؛ این نظر اقبال در منابع دیگر نقل شده است. ← انتقاد از اقبال اما از مقایسه تبصرة العوام با دیگر کتاب های آن دوره در موضوع ادیان و مذاهب، به نظر می رسد که در این داوری چندان جانب انصاف رعایت نشده است، روزگار تألیف تبصرة العوام از لحاظ مجادلات مذهبی، بسیار مورد توجه است و نگارش کتاب های متعدد در این حوزه شاهدی بر این مدعاست. ← اطلاعات تاریخی تبصرة العوام به نوعی نشان دهنده الگوی دینی ایران عصر سلجوقی است و به جهت اطلاعاتی که از توزیع جغرافیایی مراکز مذهبی آن عصر به دست می دهد، اهمیت دارد. ناگفته نماند که برخی گزارش های تاریخی وی نیز از خطا به دور نیست، اما به دلیل چند اشتباه و صرفاً به این دلیل که مؤلف از علمای حدیث بوده نباید کتاب را از حیث اطلاعات تاریخی ضعیف شمرد. ابواب تبصرة العلوم تبصرة العوام در ۲۶ باب تنظیم شده است؛ در باب های اول تا سوم به ذکر ادیان پرداخته و نظریات و گفته های فلاسفه ، مجوس ، جهودان ، ترسایان و صابیان را نقل می کند. ← مجوس مؤلف درباره مجوس بیش تر به اساطیر ایران نظر دارد . ← فرق اسلامی وی در بیان فرق اسلامی، بنابر حدیث افتراق ، تعداد فرقه ها را ۷۳ می داند، اما معتقد است که در اصل، همه فرقه ها شاخه های دو فرقه اهل سنّت و شیعه اند که دشمنانِ هر یک آن ها را به ترتیب نواصب و روافض خوانده اند . ← تقسیم بندی احتمالاً نام تبصرة العوام فی تفصیل مذاهب المِلّتین که برای این کتاب ذکر شده، به این تقسیم بندی ناظر است؛ مقدس اردبیلی می نویسد که الفصول التامّة، اثر عربی منسوب به این مؤلف، بر اساس این دو فرقه تقسیم بندی شده است. مؤلف تبصرة العوام پس از طرح مسئله جانشینی پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم و رد نظر اهل سنّت، در فصل های بعد به ذکر فرقه های خوارج ، معتزله ، مُشَبّهه و مُجَسِّمه و اصحاب تناس خ می پردازد. حدیثی که مؤلف به نقل از کتاب قاضی محمد بن اسحاق زوزنی از پیامبر اکرم در باب پیشگویی تمام جزئیات ظهور فرقه کرّامیّه و لعن آن ها نقل می کند، حکایت از مخالفت های شدید با ابوعبداللّه کرّام در آن دوره دارد. ← مذاهب فقهی اهل سنت مؤلف مذاهب فقهی اهل سنّت را در فصل مُشبّهه طرح می کند و آن ها را در تقسیم بندی نه چندان مرتبی هفت فرقه برمی شمارد. گزارش نسبتاً مفصّل وی از عقاید اشعری ، برخلاف گزارش ابوالمعالی در بیان الادیان، احتمالاً نشانه ای از اطلاعات وسیع تر اوست. ← فرقه های صوفیه مؤلف در باب شانزدهم به فرقه های صوفیه نظر دارد و آن ها را شش فرقه می داند (و جالب آن که حلاج را ساحر می خواند). در باب بعد، بطعن، اقوال بزرگان تصوف را از رساله قشیریه نقل می کند به نظر وی، صوفیان همه از اهل سنّت اند و این دلیل محکمی بر محکومیت آنهاست. ظاهراً در این دوره شیعیان، به مراتب، بیشتر از اهل سنّت با صوفیه دشمنی می ورزیدند و احتمالاً از میان شیعه هنوز بزرگانی در تصوف برنخاسته بودند. ← تعریض در باب های بعد به قومی که مدعی اهل سنّت و جماعت بوده اند تعریض دارد، از جمله به عبدالقاهر بغدادی که در الفرق بین الفرق فرقه خود را ناجی می داند. ← فرقه های شیعه در ادامه، مؤلف به مسائل دیگری از جمله فرقه های شیعی، ناجی بودن اثناعشریه، احادیثی در شأن اهل بیت، عقاید اثناعشریه، حکایت فدک و فضایح بنی امیه پرداخته است. وی شیعه را به چهار فرقه تقسیم می کند که تا زمان وی باقی بوده اند: امامیان ، زیدیان ، اسماعیلیان ، نُصَیْریان ، و فرقه اخیر را نیز به هفده فرقه کوچک تر تقسیم می کند. او می نویسد که این قوم را در هر جا با نامی خوانند؛ در اصفهان خرّمیّه، در قزوین و ری مزدکی و سنبادی، در ماهین مُحَمِّره، در آذربایجان قولیه و در ماوراءالنهر مُغان. چاپ تبصرة العوام ظاهراً تبصرة العوام اول بار در ۱۲۹۶ در لاهور و سپس در ۱۳۰۹ و ۱۳۱۳ در تهران ، به ضمیمه کتاب قصص العلماء اثر میرزا محمد تنکابنی ، و در ۱۳۱۳ ش به تصحیح اقبال در تهران منتشر شد . شیخ حسین بطیطی نیز این کتاب را به عربی ترجمه کرد و به ضمیمه قصص العلماء در ۱۳۰۴ و ۱۳۱۹ چاپ کرد. کتب دیگر مولف از دیگر کتاب های مؤلف تبصرة العوام، الفصول التامّه فی هدایة العامه و نزهة الکرام و بستان العوام را ذکر کرده اند که به عربی نوشته شده اند. هدف تالیف چنان که از عنوان این سه کتاب برمی آید و خود مؤلف نیز در آخر نزهة الکرام اشاره کرده، وی برای ترویج مذهب شیعی و برای توده عوام کتاب می نوشته است. او در کتاب نزهة الکرام به بحث از فضایل امامان اثناعشری پرداخته است. فهرست منابع (۱) آقابزرگ طهرانی. (۲) ایرج افشار، «کتابی از مؤلف تبصرة العوام»، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، سال ۷، ش ۲ (دی ۱۳۳۸). (۳) عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ ۱۴۱۵. (۴) آ باسانی، «دین در دوره سلجوقی»، در تاریخ ایران کیمبریج، ج ۵: از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، گردآوری جی آبویل، ترجمه حسن انوشه، تهران ۱۳۶۶ ش. (۵) ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبی ایران، ج ۲، کتاب دوم: از سنایی تا سعدی، ترجمه غلامحسین صدری افشار، تهران ۱۳۵۷ ش. (۶) تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش. (۷) محمدتقی دانش پژوه، «کتابشناسی فرق و ادیان»، فرهنگ ایران زمین، ج ۱۲ (شهریور ۱۳۴۴). (۸) دایرة المعارف تشیع، زیرنظر احمد صدر حاج سیدجوادی، کامران فانی، و بهاءالدین خرمشاهی، تهران ۱۳۶۶ ش ــ، ذیل «تبصرة العوام» (از حسن انوشه). (۹) د. فارسی. (۱۰) موسی شبیری زنجانی، «مؤلف تبصرة العوام»، درسهایی از مکتب اسلام، ش ۸ (تیر۱۳۳۸)، ش ۹ (مرداد۱۳۳۸)، ش ۱۰ (شهریور۱۳۳۸). (۱۱) محمد بن علی شریف لاهیجی، محبوب القلوب، عکس نسخه خطیِ موجود در کتابخانه بن یاد دایره المعارف اسلامی. (۱۲) نوراللّه بن شریف الدین شوشتری، مجالس المؤمنین، تهران ۱۳۵۴ش. (۱۳) محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، چاپ احمد فهمی محمد، قاهره ۱۳۶۷ـ ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸ـ ۱۹۴۹، چاپ افست بیروت (بی تا). (۱۴) ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج ۲، تهران ۱۳۳۹ ش. (۱۵) اعجاز حسین بن محمد قلی کنتوری، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و اَلاسفار، قم ۱۴۰۹. (۱۶) احمد بن محمدمقدس اردبیلی، حدیقة الشیعة، چاپ صادق حسن زاده، قم ۱۳۷۷ـ ۱۳۷۸ ش. (۱۷) سعید نفیسی، تاریخ نظم ونثر در ایران و درزبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، تهران ۱۳۶۳ ش. (۱۸) جلال الدین همائی، غزالی نامه، تهران (۱۳۴۲ ش).
[ویکی شیعه] تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام (کتاب). تبصرة العوام فی معرفه مقالات الانام مشهور به تبصرة العوام کتابی دربارۀ ادیان و مذاهب بوده و احتمالا در اواخر قرن ششم یا اوایل قرن هفتم هجری به نگارش درآمده است. در متن اصلی کتاب ذکری از نام مؤلف به میان نیامده و سبب اختلافات فراوانی میان تاریخ نگاران شده است. مشهور است که این اثر منسوب به مرتضی بن قاسم داعی حسنی رازی است اما قطع به یقین، نویسنده، عالم شیعی و اهل خراسان بوده که در روزگار شوکت حسن صباح می زیسته است. نویسنده در این کتاب ابتدا به ذکر ادیان پیش از اسلام پرداخته و سپس در مباحث مربوط به اسلام، با اصل قرار دادن دو فرقۀ شیعه و اهل سنت، به توضیح حدیث افتراق و شمارش شاخه های متعدد این دو فرقه اصلی و اثبات ناجی بودن مذهب اثناعشریه پرداخته است.
[ویکی نور] تبصرة العوام فی معرفة مقالات الأنام، کتابی قدیمی، به زبان فارسی دربارۀ ادیان و مذاهب است. این کتاب به توضیح گفته ها و نظریات برای عامۀ مردم می پردازد. این کتاب دومین کتابی است که به زبان فارسی در موضوع ملل و نحل و شرح مقالات و آراء و دیانات از قبل از استیلای مغول برجای مانده است.
تبصرة العوام در 26 باب تنظیم شده است. در باب های اول تا سوم، به ذکر ادیان پرداخته و نظریات و گفته های فلاسفه، مجوس، جهودان، ترسایان و صابیان را نقل می کند. مؤلف دربارۀ مجوس بیشتر به اساطیر ایران نظر دارد. وی در بیان فرق اسلامی، بنابر حدیث افتراق، تعداد فرقه ها را 73 فرقه می داند؛ اما معتقد است که در اصل همۀ فرقه ها شاخه های دو فرقۀ اهل سنت و شیعه اند که دشمنان هر یک آن ها را به ترتیب نواصب و روافض خوانده اند.
مؤلف پس از طرح مسأله جانشینی پیامبر اکرم(ص) و ردّ نظر اهل سنت در فصول بعدی به ذکر فرقه های خوارج، معتزله، مشبّهه و مجسّمه و اصحاب تناسخ می پردازد.مؤلف مذاهب فقهی اهل سنت را در فصل مشبهه طرح می کند و آنها را در تقسیم بندی نه چندان مرتبی هفت فرقه برمی شمارد. وی همچنین گزارشی نسبتا مفصل از عقاید اشعری ارائه می نماید.
مؤلف در باب شانزدهم به فرقه های صوفیه نظر دارد و آنها را شش فرقه می داند و جالب آن که حلاج را ساحر می خواند. در باب بعد، به طعن، اقوال بزرگان تصوف را از رسالۀ قشیریه نقل می کند. به نظر وی، صوفیان همه از اهل سنت اند و این دلیل محکمی بر محکومیت آنها است.
در باب های بعدی به قومی که مدعی اهل سنت و جماعت بوده اند، تعریض دارد، از جمله به عبدالقاهر بغدادی که در الفرق بین الفرق خود را ناجی می داند.
تبصرة العوام در 26 باب تنظیم شده است. در باب های اول تا سوم، به ذکر ادیان پرداخته و نظریات و گفته های فلاسفه، مجوس، جهودان، ترسایان و صابیان را نقل می کند. مؤلف دربارۀ مجوس بیشتر به اساطیر ایران نظر دارد. وی در بیان فرق اسلامی، بنابر حدیث افتراق، تعداد فرقه ها را 73 فرقه می داند؛ اما معتقد است که در اصل همۀ فرقه ها شاخه های دو فرقۀ اهل سنت و شیعه اند که دشمنان هر یک آن ها را به ترتیب نواصب و روافض خوانده اند.
مؤلف پس از طرح مسأله جانشینی پیامبر اکرم(ص) و ردّ نظر اهل سنت در فصول بعدی به ذکر فرقه های خوارج، معتزله، مشبّهه و مجسّمه و اصحاب تناسخ می پردازد.مؤلف مذاهب فقهی اهل سنت را در فصل مشبهه طرح می کند و آنها را در تقسیم بندی نه چندان مرتبی هفت فرقه برمی شمارد. وی همچنین گزارشی نسبتا مفصل از عقاید اشعری ارائه می نماید.
مؤلف در باب شانزدهم به فرقه های صوفیه نظر دارد و آنها را شش فرقه می داند و جالب آن که حلاج را ساحر می خواند. در باب بعد، به طعن، اقوال بزرگان تصوف را از رسالۀ قشیریه نقل می کند. به نظر وی، صوفیان همه از اهل سنت اند و این دلیل محکمی بر محکومیت آنها است.
در باب های بعدی به قومی که مدعی اهل سنت و جماعت بوده اند، تعریض دارد، از جمله به عبدالقاهر بغدادی که در الفرق بین الفرق خود را ناجی می داند.
wikinoor: تبصرة_العوام_فی_معرفة_مقالات_الأنام
[ویکی فقه] تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام (کتاب). تبصرة العوام، کتابی قدیمی به فارسی درباره ادیان و مذاهب ، متعلق به اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم می باشد.
نام کامل این کتاب تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، می باشد.
مولف
این کتاب منسوب به مرتضی بن قاسم داعی حسنی رازی است.
نام مؤلف در متن کتاب به صراحت نیامده و به نظر اقبال عنوان « سیدمرتضی ملقب به علم الهدی» که در چند نسخه چاپی به مؤلف نسبت داده شده، نامی است الحاقی که در متن اصلی ذکر نشده و در برخی نسخه ها در حاشیه اضافه شده است.
احتمالاً این امر سبب شده است که تبصرة العوام را به اشخاص مختلف با همین نام یا مشابه آن و یا حتی متفاوت با آن نسبت دهند.
آنچه مسلّم است، مؤلف عالمی شیعی و اهل خراسان در قرن ششم و هفتم بوده است، اما اطلاع دیگری از زندگی وی در دست نیست
زمان تالیف
برای تعیین زمان تقریبی تألیف تبصرة العوام، می توان از گزارش های موجود در آن استفاده کرد.
به نوشته مؤلف پیروان حسن صبّاح تا زمان وی باقی بوده و شوکت و مکنت داشته اند.
از آن جا که اینان تا حمله هولاکو در ۶۵۳ قدرت را به دست داشته اند، این کتاب باید پیش از این تاریخ نگاشته شده باشد.
همچنین صاحب اثر در چند جا با اشاره به آثار و شهرت امام فخررازی (۵۴۳ ـ۶۰۶) نظر او را در کنار نظر باقلاّنی و غزالی می آورد و از یکی از مجالس وعظ او در خوارزم مطلبی نقل می کند.
بدین ترتیب، تبصرة العوام در دوره شهرت فخر رازی و پیش از شکست پیروان حسن صبّاح، یعنی حدوداً پس از ۶۰۰ و پیش از ۶۵۳، به نگارش درآمده است
انتساب به مولف های مختلف
...
نام کامل این کتاب تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، می باشد.
مولف
این کتاب منسوب به مرتضی بن قاسم داعی حسنی رازی است.
نام مؤلف در متن کتاب به صراحت نیامده و به نظر اقبال عنوان « سیدمرتضی ملقب به علم الهدی» که در چند نسخه چاپی به مؤلف نسبت داده شده، نامی است الحاقی که در متن اصلی ذکر نشده و در برخی نسخه ها در حاشیه اضافه شده است.
احتمالاً این امر سبب شده است که تبصرة العوام را به اشخاص مختلف با همین نام یا مشابه آن و یا حتی متفاوت با آن نسبت دهند.
آنچه مسلّم است، مؤلف عالمی شیعی و اهل خراسان در قرن ششم و هفتم بوده است، اما اطلاع دیگری از زندگی وی در دست نیست
زمان تالیف
برای تعیین زمان تقریبی تألیف تبصرة العوام، می توان از گزارش های موجود در آن استفاده کرد.
به نوشته مؤلف پیروان حسن صبّاح تا زمان وی باقی بوده و شوکت و مکنت داشته اند.
از آن جا که اینان تا حمله هولاکو در ۶۵۳ قدرت را به دست داشته اند، این کتاب باید پیش از این تاریخ نگاشته شده باشد.
همچنین صاحب اثر در چند جا با اشاره به آثار و شهرت امام فخررازی (۵۴۳ ـ۶۰۶) نظر او را در کنار نظر باقلاّنی و غزالی می آورد و از یکی از مجالس وعظ او در خوارزم مطلبی نقل می کند.
بدین ترتیب، تبصرة العوام در دوره شهرت فخر رازی و پیش از شکست پیروان حسن صبّاح، یعنی حدوداً پس از ۶۰۰ و پیش از ۶۵۳، به نگارش درآمده است
انتساب به مولف های مختلف
...
wikifeqh: تبصرة_العوام_فی_مقالات_الانام
[ویکی شیعه] تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام (کتاب). تَبْصِرَةُ الْعَوام فی مَعْرِفَه مَقالات الْاَنام مشهور به تبصرة العوام کتابی دربارۀ ادیان و مذاهب بوده و احتمالا در اواخر قرن ششم یا اوایل قرن هفتم هجری به نگارش درآمده است. در متن اصلی کتاب ذکری از نام مؤلف به میان نیامده و سبب اختلافات فراوانی میان تاریخ نگاران شده است. مشهور است که این اثر منسوب به مرتضی بن قاسم داعی حسنی رازی است اما قطع به یقین، نویسنده، عالم شیعی و اهل خراسان بوده که در روزگار شوکت حسن صباح می زیسته است. نویسنده در این کتاب ابتدا به ذکر ادیان پیش از اسلام پرداخته و سپس در مباحث مربوط به اسلام، با اصل قرار دادن دو فرقۀ شیعه و اهل سنت، به توضیح حدیث افتراق و شمارش شاخه های متعدد این دو فرقه اصلی و اثبات ناجی بودن مذهب اثناعشریه پرداخته است.
نام مؤلف در متن کتاب به صراحت نیامده است بنابراین اختلافاتی در تعیین نام نویسنده به وجود آمده است.
نام مؤلف در متن کتاب به صراحت نیامده است بنابراین اختلافاتی در تعیین نام نویسنده به وجود آمده است.