جابر بن حیان

[ویکی فقه] جابر بن حیّان، دانشمندی در سده دوم که مجموعه بزرگی از آثار در کیمیا، مذهب، فلسفه، طب، ریاضیات، نجوم و موسیقی به او منسوب است.
وجود واقعی داشتن یا نداشتن جابر بن حیان یکی از موضوعات جنجالی تاریخ و تاریخ علم در سده اخیر به شمار می آید.
پژوهش گرانی چون هنری ارنست استیپلتون، یولیوس روسکا، پل کراوس، فؤاد سزگین و سیدحسین نصر در رد یا تأیید آن استدلال هایی کرده اند.

← پیشینه شبهه
در آثار کیمیایی ابن اُمَیل (متوفی ح ۳۵۰) و ابن وحشیه (قرن چهارم)، از آثار جابر نام برده شده است.
ابن ندیم کنیه ابوعبدالله را برای جابر ذکر کرده و رازی در آثار کیمیایی اش از او با عنوان «استاد ما، ابوموسی» یاد کرده است.

زادگاه و مکتب جابر
در منابع شرح حال و غیر آن، که جابر را معرفی کرده اند، گاه او را کوفی و گاه اَزْدی خوانده اند زیرا بنا بر برخی گزارش ها، جابر از قبیله ازد در کوفه بوده است.
گاهی نیز به سبب گرایش او به تصوف، او را صوفی خوانده اند.
ابن خلّکان (متوفی ۶۸۱) نیز او را طَرسوسی خوانده است.

سال تولد جابر
...

[ویکی شیعه] جابر بْن حَیّان کوفی، دانشمند شیعی قرن دوم هجری قمری که مجموعه بزرگی از آثار علمی در کیمیا، فلسفه، طب، ریاضیات، نجوم و موسیقی به او نسبت داده شده است؛ هرچند شهرت او به سبب کیمیا است. آثار منسوب به او چارچوبی شیعی دارد. جابر کیمیا را علمی الهی و برترین علم می داند که سالک باید بعد از خواندن ریاضی و فلسفه به آن دست یابد.
منابع متعددی در وجود شخصیتی با این نام تردید کرده اند؛ چنان که نام او در منابع متقدم رجالی شیعه ذکر نشده است. در مقابل، شماری از تاریخ نگاران و زندگی نگاران، از جمله ابن خَلَّکان، ابن ندیم، ابن طاووس، صَفَدی، سید محسن امین و صدیق حسن خان جابر را از شاگردان امام جعفر صادق(ع) دانسته اند.
وجودِ شخصیتِ تاریخی جابر بن حیان یکی از موضوعات تاریخ و تاریخ علم در قرن اخیر به شمار می آید و پژوهشگرانی چون هنری ارنست استیپلتون، یولیوس روسکا، پل کراوس، فؤاد سزگین و سیدحسین نصر در رد یا تأیید آن استدلال هایی کرده اند.

[ویکی نور] «ابوعبدالله یا ابوموسی جابر»، دانشمند سده دوم، که مجموعه بزرگی از آثار در کیمیا، فلسفه، طب، ریاضیات، نجوم، شیمی و موسیقی به او منسوب و نقلی هم به خاطر گرایش به تصوف، او را صوفی گفته اند. در مورد تاریخ دقیق تولد، زندگی، محل تولد و حتی مرگ او اطلاعات دقیق نیست، ولی بیشتر منابع گفته اند که حدود سال 103ق تا 107ق متولد شد. برخی منابع وی را از مردم کوفه می دانند ولی به نقل عده ای، او ایرانی و زادگاهش طوس، از شهرهای خراسان بوده است. پدرش حیان، بن عبدالله بود. گویند که او از قبیله ازد در کوفه بوده است و شغل او داروفروش و به جنبش عباسیان پیوسته بود. او جزء داعیانی بود که بزرگان جنبش او را برای دعوت مردم خراسان انتخاب کرده بودند.
جابر سال های جوانی را در طوس بود و طبق گفته ابن ندیم به علت مناسب بودن آب و هوای کوفه بعداً در کوفه مشغول به کار شد و به شغل کیمیاگری پرداخت. در سال های میانی زندگیش، به عراق و بغداد آمد، با جعفر برمکی آشنا شد و با وساطت او به دربار هارون الرشید پنجمین خلیفه عباسی رفت. برمکیان که خودشان به کیمیا علاقه زیادی داشتند، از جابر حمایت کردند. ظاهراً او کتابی درباره صناعت کیمیا، برای جعفر برمکی نگاشته بود و در این کتاب، آزمایش های عجیبی را درباره یک روش بسیار پیشرفته کیمیاگری وصف کرده بود. سال 188ق، با افول برمکیان در زمان هارون الرشید، جابر از دربار بغداد کناره گرفت و به کوفه برگشت و زندگی مخفیانه اش را در کوفه ادامه داد. این که صفت کوفی در روایات زیادی به دنبال نام جابر آمده، نشانگر زادگاه او نیست، بلکه بیشتر به این علت است که او مدت ها در کوفه اقامت داشت.
درباره این مطلب که آیا جابر از شاگردان امام صادق(ع) بوده یا نه، بحث های زیادی شده است. در مهم ترین منابع، نخستین رجال شیعه، مانند کشی، نجاشی و شیخ طوسی که آثارشان به دست ما رسیده، نامی از جابر نمی برند، چه برسد به این که او را در میان اصحاب امام صادق(ع) ذکر کنند، ولی عده ای از مؤلف ان از جمله ابن ندیم، سید طاوس، ابن خلکان و تستری و پاره منابع متاخره مانند حسین بن محمد زیدی حسینی مؤلف دستورالمنجمین و دیگران، تصریح دارند بر این که او از شاگردان امام جعفر صادق(ع) بود. البته باید این ارتباط کوتاه مدت باشد، زیرا شهادت امام صادق(ع) حدود 20 سال بعد از تولد جابر اتفاق افتاد.
جابر بن حیان نخستین شیمی دان عرب است. اولین فردی که به این علم، معروف شد و بی شک، اول مسلمانی است که شایستگی کسب عنوان شیمیدان را دارد. ظاهراً همین بلندی مقام و دانش عظیم او باعث شد که بعضعی او را مورد قدردانی و ستایش و بعضی مورد حسادت و کینه توزی خود قرار دهند.
انواع گوناگونی از وسایل آزمایشگاهی، از جمله عنبیق به اسم او ثبت شده است. کشف مواد شیمیایی متعددی همچون هیدروکلریک اسید، نیتریک اسید، تیزاب (مخلوطی از دو اسید یاد شده که از جمله اندک موادی است که طلا را در خود حل می کند)، سیتریک اسید (جوهر لیمو) و استیک اسید (جوهر سرکه)، همچنین معرفی فرایندهای تبلور و تقطیر که هر دو سنگ بنای شیمی امروزی به شمار می آیند، از جمله یافته های اوست. او همچنین یافته های دیگری درباره روش های استخراج و خالص سازی طلا، جلوگیری از زنگ زدن آهن، حکاکی روی طلا، رنگرزی و نم ناپذیر کردن پارچه ها و تجزیه مواد شیمیایی ارائه داد. از جمله اختراع های دیگر او، قلم نوری است. قلمی که جوهر آن در تاریکی نیز نور می دهد.
جابر مؤلفی پرکار و پرتلاش بود. تألیفات بسیار زیادی به او نسبت دادند که تقریباً شامل همه علومی است که به مسلمانان منتقل شده، ولی باید اعتراف کرد که این همه آثار، نمی تواند کار یک نفر باشد، بلکه به مکتبی تعلق دارد که به نام مکتب جابری شناخته شده است. شمار تألیفات مجموعه جابری از کتب و رسالات را تا 500 جلد گفته و مجموع این رسایل که نزدیک به 1000 صفحه است عبارت اند از: