[ویکی فقه] تاریخ پانصد ساله تبریز (کتاب). کتاب تاریخ پانصد ساله تبریز، ترجمه زبان فارسی از کتاب شهر تبریز در سده های سیزدهم تا هفدهم، نوشته پروفسور سید آقاعوی اللهی از اساتید تاریخ جمهوری آذربایجان می باشد که مترجم کتاب، پرویز زارع شاهمرسی آن را با نام مذکور منتشر کرده است.
نویسنده مطالب خود را در پنج فصل ارائه کرده است و ساختار ویژه ای را بر آن حاکم نموده است. بخش های اول و دوم در واقع به عنوان مقدمه برای ورود به بخش اصلی می باشد. در بخش اول، پس از دسته بندی منابع به سه دسته: ۱. منابع عربی، ترکی و پارسی ۲. منابع به زبان های روسی و ارمنی ۳. سفرنامه ها و یادداشت های سیاحان و دیپلمات های اروپایی به زبان های مختلف، به معرفی این منابع و دلیل استفاده از آنها در کتاب می پردازد. در بخش دوم، تاریخ تبریز را در دوره باستان و میانه مورد بررسی قرار می دهد که در شکل گیری فضای ذهنی خواننده کتاب بسیار مفید است. سه بخش دیگر که در واقع اصل بحث را تشکیل می دهد به گونه هوشمندانه ای تنظیم شده است. در فصل های سوم و چهارم در دو بخش تاریخ افتصادی و اجتماعی شهر ذکر شده و سده های سیزدهم و پانزهم را در فصل سه و دو سده آخر را نیز در فصل چهارم آورده است و به جهت اهمیت علم و فرهنگ ، کل فصل آخر را به آن اختصاص داده است. در نتیجه گیری پایان کتاب نیز در شش شماره به تحلیل مطالب کتاب پرداخته است.
گزارش محتوا
سده های سیزدهم تا هفدهم همزمان است با آغاز دوره مغول تا پایان دوره صفویان است. در تالیف این کتاب از منابع مختلف به زبان های پارسی، عربی، ترکی، ارمنی و... استفاده شده و علی رغم دیدگاه ویژه اش که ناشی از رویه تاریخ نگاری حاکم بر شوروی سابق است، اطلاعات جامع و ارزشمندی را پیرامون تاریخ تبریز و سیر فراز و فرودش در طول پنج قرن ارائه می کند که در نتیجه این کتاب را در ردیف آثار قابل اعتنای پژوهشی پیرامون تاریخ تبریز قرار می دهد. کتاب در هنگام حاکمیت اتحاد شوروی کمونیستی نوشته شده و لذا ادبیات ویژه و نتیجه گیری های خاصی دارد که در راستای تاریخ نگاری مارکسیستی شناخته شده است. نویسنده در مقدمه ای که بر کتاب نوشته، به تمجید از این روش تاریخ نگاری پرداخته است و در جای جای کتاب به انتقاد از مورخانی می پردازد که به نظر او نوشته هایشان با این روش سازگار نیست. دیدگاه نویسنده در این کتاب که از رویه تاریخ نگاری حاکم بر شوروی سابق نشئت می گیرد، مورد قبول ما نیست، با این وجود، کتاب دارای منش پژوهشی و اطلاعات ارزشمندی درباره حیات شهر تبریز دز دوره ای با شکوه است. دورهای که تبریز نقشی مهم در تاریخ ایران داشت. دورهای که نویسنده برای پژوهش برگزیده، حد فاصلی میان دوران قدیم و جدید است. دورهای که تبریز به بالاترین درجه عظمت وشکوه خود رسید. ۱.فصل اول به معرفی منابع و دلیل گزینش آنها اختصاص دارد. ۲. در فصل دوم، پیرامون نام و گذشته شهر تبریز چنین می خوانیم که زمان پیدایش و موقعیت اولیه تبریز تا کنون مشخص نشده است. وی در مورد نام تبریز با بررسی دیدگاه های مختلف تنها به یک احتمال می رسد که این نام با توری نام باستانی کوه سرخاب که تبریز در دامنه آن واقع است، ارتباط دارد. تبریز در اواسط سده نهم به مرکز صنعت و بازرگانی تبدیل شد و رفته رفته رونق یافت. در اواخر سده دهم نام تبریز را در میان شهرهای بزرگ می بینیم؛ اما زلزله نیمی از شهر را ویران می کند. قطران تبریزی می گوید: شهر در نتیجه کوشش وهسودان و پسرش دوباره آباد شد و از عراق و خراسان هر دو آبادتر گشت. از اواخر سده نهم تا اواسط سده یازدهم میلادی دوره پیشرفت اقتصادی تبریز بود. کشمکش های داخلی ضرب های سنگین بر حیات اقتصادی شهر وارد کرد؛ ولی تبدیل تبریز به پایتخت اتابکان در دوره فرمانروایی اتابک شمس الدین ایلده گز، تاثیری مثبت بر پیشرفت اجتماعی و اقتصادی شهر نهاد. شهر بسیار بزرگ شد و این مرحله باشکوه تا سال ۱۲۲۵ میلادی ادامه یافت. ۳. درفصل سوم، تاریخ اقتصادی و اجتماعی سده های سیزدهم تا پانزدهم میلادی بررسی و منابع مختلف اوضاع و احوال آن برهه حساس را استنباط نموده است. بخش اقتصادی به دو مقوله صنعت و بازرگانی تقسیم شده است. او با مرور کتب تاریخی، مکاتبات، وقف نامه ها و سفرنامه ها چنین نتیجه می گیرد که صنعت در این دوره به دو دسته صنعتگران مستقل و وابسته به دولت که از نظر موقعیت اجتماعی با یکدیگر متفاوت بودند. وی پیشرفت صنعت در این سده ها را وابسته به عواملی مانند افزایش تقاضای داخلی و خارجی و برقراری ثبات سیاسی و امنیت و آسودگی در راه های بازرگانی و تعدیل مقدار مالیات می داند. عواملی مانند: جنگ های خانخانی، بیماری وبا و تعویض حاکمان سبب شد که بارها حیات اقتصادی و کشاورزی شهر تنزل کامل کند و این وضع از اوایل سده چهاردهم تا اواخر سده پانزدهم ادامه داشت. بعد اجتماعی از دو وجه جمعیت و ساختار اجتماعی مورد مداقه قرار گرفته است. در این سده ها بارها بیماری وبا سبب کاهش جمعیتی تبریز شد و جان بسیاری را گرفت. درباره ساختار اجتماعی با استناد به وقف نامه ربع رشیدی و منابع دیگر، محلات قدیمی را به تفصیل معرفی کرده و محله اعیان را درمرکز شهر و محله طبقات متوسط و فقیر را در کنار شهر می داند. مطالعه تعارضات اجتماعی و شورش ها نشان می دهد که این شورش ها معمولا به دلیل عدم پیوستگی طبقات مختلف شکست می خورد. ۴. تاریخ اقتصادی و اجتماعی تبریز در سده های شانزدهم و هفدهم در فصل چهارم آمده است. در این فصل اگر چه بافندگی و فلزکاری جزیی از صنعت به احتساب می آید؛ اما به عنوان بخشی در قبال بخش صنعت به آن پرداخته شده است. در این زمان تبریز یکی از مهم ترین مراکز صنعتی در شرق نزدیک و میانه بود. رشد صنعت در تبریز در ربع های اول و سوم سده شانزدهم و ربع های دوم و سوم سده هفدهم میلادی به اوج خود رسید. حاکمان صفوی چند کارگاه بافندگی در تبریز تاسیس کردند. قالی های بافت تبریز همراه با قالی های بافت اصفهان و کاشان نه تنها به همسایگان ایران ، بلکه به اروپا نیز صادر می شد. در سده هفدهم این صنعت و انواع صنعت؛ مانند کفش ، شیشه گری ، کاغذ سازی و... به طور گسترده رواج داشت. در این فصل گذشته از بازرگانی داخلی که با گسترش روابط پول - کالا رونق یافت، بازرگانی خارجی نیز مورد بررسی قرار گرفته است. از دیگر مباحث می توان به وضعیت بازار ، کاروانسراها ، بناهای عمومی و... نیز چگونگی روابط اجتماعی اقشار مختلف تبریز اشاره نمود. ۵. فصل آخر کتاب که علم و فرهنگ را در طول پنج قرن مورد ارزیابی و بررسی قرار داده است، بر این نکته متمرکز است که در این سده ها تمدن و فرهنگ ایران در تبریز رشد کرد. نویسنده پس از استناد به منابع و اسناد مختلف چنین نتیجه گیری می گیرد که در سده های پانزدهم تا هفدهم این شهر مرکز مهم معماری ، نقاشی ، موسیقی و شعر در خاور نزدیک بود. تبریز دانشمندان بزرگی در رشته های مختلف پزشکی ، فلسفه ، ستاره شناسی ، ادبیات و... پروراند و در این زمینه ها نیز مرکزیت داشت.
وضعیت کتاب
فهرست مطالب در ابتدا و در پایان کتاب نیز این موارد آمده است: ۱. منابع به ترتیب حروف الفبا . ۲. ارائه پنج سند تاریخی و تصویر آنها: این منابع را مترجم از سند دیگری یافته و به کتاب افزوده است. ۳. نمایه.
نویسنده مطالب خود را در پنج فصل ارائه کرده است و ساختار ویژه ای را بر آن حاکم نموده است. بخش های اول و دوم در واقع به عنوان مقدمه برای ورود به بخش اصلی می باشد. در بخش اول، پس از دسته بندی منابع به سه دسته: ۱. منابع عربی، ترکی و پارسی ۲. منابع به زبان های روسی و ارمنی ۳. سفرنامه ها و یادداشت های سیاحان و دیپلمات های اروپایی به زبان های مختلف، به معرفی این منابع و دلیل استفاده از آنها در کتاب می پردازد. در بخش دوم، تاریخ تبریز را در دوره باستان و میانه مورد بررسی قرار می دهد که در شکل گیری فضای ذهنی خواننده کتاب بسیار مفید است. سه بخش دیگر که در واقع اصل بحث را تشکیل می دهد به گونه هوشمندانه ای تنظیم شده است. در فصل های سوم و چهارم در دو بخش تاریخ افتصادی و اجتماعی شهر ذکر شده و سده های سیزدهم و پانزهم را در فصل سه و دو سده آخر را نیز در فصل چهارم آورده است و به جهت اهمیت علم و فرهنگ ، کل فصل آخر را به آن اختصاص داده است. در نتیجه گیری پایان کتاب نیز در شش شماره به تحلیل مطالب کتاب پرداخته است.
گزارش محتوا
سده های سیزدهم تا هفدهم همزمان است با آغاز دوره مغول تا پایان دوره صفویان است. در تالیف این کتاب از منابع مختلف به زبان های پارسی، عربی، ترکی، ارمنی و... استفاده شده و علی رغم دیدگاه ویژه اش که ناشی از رویه تاریخ نگاری حاکم بر شوروی سابق است، اطلاعات جامع و ارزشمندی را پیرامون تاریخ تبریز و سیر فراز و فرودش در طول پنج قرن ارائه می کند که در نتیجه این کتاب را در ردیف آثار قابل اعتنای پژوهشی پیرامون تاریخ تبریز قرار می دهد. کتاب در هنگام حاکمیت اتحاد شوروی کمونیستی نوشته شده و لذا ادبیات ویژه و نتیجه گیری های خاصی دارد که در راستای تاریخ نگاری مارکسیستی شناخته شده است. نویسنده در مقدمه ای که بر کتاب نوشته، به تمجید از این روش تاریخ نگاری پرداخته است و در جای جای کتاب به انتقاد از مورخانی می پردازد که به نظر او نوشته هایشان با این روش سازگار نیست. دیدگاه نویسنده در این کتاب که از رویه تاریخ نگاری حاکم بر شوروی سابق نشئت می گیرد، مورد قبول ما نیست، با این وجود، کتاب دارای منش پژوهشی و اطلاعات ارزشمندی درباره حیات شهر تبریز دز دوره ای با شکوه است. دورهای که تبریز نقشی مهم در تاریخ ایران داشت. دورهای که نویسنده برای پژوهش برگزیده، حد فاصلی میان دوران قدیم و جدید است. دورهای که تبریز به بالاترین درجه عظمت وشکوه خود رسید. ۱.فصل اول به معرفی منابع و دلیل گزینش آنها اختصاص دارد. ۲. در فصل دوم، پیرامون نام و گذشته شهر تبریز چنین می خوانیم که زمان پیدایش و موقعیت اولیه تبریز تا کنون مشخص نشده است. وی در مورد نام تبریز با بررسی دیدگاه های مختلف تنها به یک احتمال می رسد که این نام با توری نام باستانی کوه سرخاب که تبریز در دامنه آن واقع است، ارتباط دارد. تبریز در اواسط سده نهم به مرکز صنعت و بازرگانی تبدیل شد و رفته رفته رونق یافت. در اواخر سده دهم نام تبریز را در میان شهرهای بزرگ می بینیم؛ اما زلزله نیمی از شهر را ویران می کند. قطران تبریزی می گوید: شهر در نتیجه کوشش وهسودان و پسرش دوباره آباد شد و از عراق و خراسان هر دو آبادتر گشت. از اواخر سده نهم تا اواسط سده یازدهم میلادی دوره پیشرفت اقتصادی تبریز بود. کشمکش های داخلی ضرب های سنگین بر حیات اقتصادی شهر وارد کرد؛ ولی تبدیل تبریز به پایتخت اتابکان در دوره فرمانروایی اتابک شمس الدین ایلده گز، تاثیری مثبت بر پیشرفت اجتماعی و اقتصادی شهر نهاد. شهر بسیار بزرگ شد و این مرحله باشکوه تا سال ۱۲۲۵ میلادی ادامه یافت. ۳. درفصل سوم، تاریخ اقتصادی و اجتماعی سده های سیزدهم تا پانزدهم میلادی بررسی و منابع مختلف اوضاع و احوال آن برهه حساس را استنباط نموده است. بخش اقتصادی به دو مقوله صنعت و بازرگانی تقسیم شده است. او با مرور کتب تاریخی، مکاتبات، وقف نامه ها و سفرنامه ها چنین نتیجه می گیرد که صنعت در این دوره به دو دسته صنعتگران مستقل و وابسته به دولت که از نظر موقعیت اجتماعی با یکدیگر متفاوت بودند. وی پیشرفت صنعت در این سده ها را وابسته به عواملی مانند افزایش تقاضای داخلی و خارجی و برقراری ثبات سیاسی و امنیت و آسودگی در راه های بازرگانی و تعدیل مقدار مالیات می داند. عواملی مانند: جنگ های خانخانی، بیماری وبا و تعویض حاکمان سبب شد که بارها حیات اقتصادی و کشاورزی شهر تنزل کامل کند و این وضع از اوایل سده چهاردهم تا اواخر سده پانزدهم ادامه داشت. بعد اجتماعی از دو وجه جمعیت و ساختار اجتماعی مورد مداقه قرار گرفته است. در این سده ها بارها بیماری وبا سبب کاهش جمعیتی تبریز شد و جان بسیاری را گرفت. درباره ساختار اجتماعی با استناد به وقف نامه ربع رشیدی و منابع دیگر، محلات قدیمی را به تفصیل معرفی کرده و محله اعیان را درمرکز شهر و محله طبقات متوسط و فقیر را در کنار شهر می داند. مطالعه تعارضات اجتماعی و شورش ها نشان می دهد که این شورش ها معمولا به دلیل عدم پیوستگی طبقات مختلف شکست می خورد. ۴. تاریخ اقتصادی و اجتماعی تبریز در سده های شانزدهم و هفدهم در فصل چهارم آمده است. در این فصل اگر چه بافندگی و فلزکاری جزیی از صنعت به احتساب می آید؛ اما به عنوان بخشی در قبال بخش صنعت به آن پرداخته شده است. در این زمان تبریز یکی از مهم ترین مراکز صنعتی در شرق نزدیک و میانه بود. رشد صنعت در تبریز در ربع های اول و سوم سده شانزدهم و ربع های دوم و سوم سده هفدهم میلادی به اوج خود رسید. حاکمان صفوی چند کارگاه بافندگی در تبریز تاسیس کردند. قالی های بافت تبریز همراه با قالی های بافت اصفهان و کاشان نه تنها به همسایگان ایران ، بلکه به اروپا نیز صادر می شد. در سده هفدهم این صنعت و انواع صنعت؛ مانند کفش ، شیشه گری ، کاغذ سازی و... به طور گسترده رواج داشت. در این فصل گذشته از بازرگانی داخلی که با گسترش روابط پول - کالا رونق یافت، بازرگانی خارجی نیز مورد بررسی قرار گرفته است. از دیگر مباحث می توان به وضعیت بازار ، کاروانسراها ، بناهای عمومی و... نیز چگونگی روابط اجتماعی اقشار مختلف تبریز اشاره نمود. ۵. فصل آخر کتاب که علم و فرهنگ را در طول پنج قرن مورد ارزیابی و بررسی قرار داده است، بر این نکته متمرکز است که در این سده ها تمدن و فرهنگ ایران در تبریز رشد کرد. نویسنده پس از استناد به منابع و اسناد مختلف چنین نتیجه گیری می گیرد که در سده های پانزدهم تا هفدهم این شهر مرکز مهم معماری ، نقاشی ، موسیقی و شعر در خاور نزدیک بود. تبریز دانشمندان بزرگی در رشته های مختلف پزشکی ، فلسفه ، ستاره شناسی ، ادبیات و... پروراند و در این زمینه ها نیز مرکزیت داشت.
وضعیت کتاب
فهرست مطالب در ابتدا و در پایان کتاب نیز این موارد آمده است: ۱. منابع به ترتیب حروف الفبا . ۲. ارائه پنج سند تاریخی و تصویر آنها: این منابع را مترجم از سند دیگری یافته و به کتاب افزوده است. ۳. نمایه.
wikifeqh: تاریخ_پانصد_ساله_تبریز_(کتاب)