استان قدس رضوی

[ویکی فقه] آستان قدس رضوی. آسْتانِ قُدْسِ رَضَوی، حرم مطهر امام رضا (علیه السلام) و مجموعه بیوتات وابسته به آن و موقوفات و تشکیلات اداری تابع که بیشترین بخش آن در شهر مقدس مشهد واقع است.
مرقد مطهر حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) (۱۴۸ یا ۱۵۱-۲۰۳ق/۷۶۵ یا ۷۶۸-۷۱۸م)، هشتمین پیشوای شیعیان ، در شهر مشهد مرکز استان خراسان واقع است. پیکر پاک امام رضا پس از شهادت در کنار قبر هارون الرشید (۱۴۸-۱۹۳ق/۷۶۵-۸۰۸م) که در خانه حَمید بن قَحْطَبَه (د ۱۵۹ق/۷۷۵م) در دیهی به نام سَناباد نزدیک نوغان از توابع طوس قرار داشت، به خاک سپرده شد. فاصله سناباد تا طوس را از ۲ تا ۴ فرسنگ گفته اند. اختلاف اقوال در این مورد، ظاهراً می بایست از توسعه سناباد و تبدیل تدریجی آن به شهر در دوره های مختلف ناشی شده باشد.
بنای حرم و دگرگونیهای آن
← حرم در زمان مامون عباسی
مراد از ابنیه آستان قدس حرم و ساختمانهایی است که در اطراف حرم جای دارد و وابسته به یک سازمان اداری است. این ساختمان ها عبارت است از حرم، گنبد، گلدسته ها، صحن ها، ایوان ها، رواق ها، بست ها، موزه و کتابخانه.
← حرم
...

[ویکی شیعه] آستان قدس رضوی. آسْتانِ قُدْسِ رَضَوی؛ حرم امام رضا (ع) و مجموعه مکان های وابسته به آن، موقوفات و تشکیلات اداری تابع که بیشترین بخش آن در شهر مشهد واقع شده است. نخستین بنای حرم امام رضا (ع)، به دست مأمون عباسی در زمان زندگانی امام(ع) ساخته شد و بعد از آن، دیگران در دوره های مختلف به تکمیل و تجدید بنای آن پرداختند.
مرقد حضرت علی بن موسی الرضا (ع) (ولادت ۱۴۸ یا ۱۵۱-شهادت ۲۰۳ق/۷۶۵ یا ۷۶۸-۷۱۸م)، هشتمین پیشوای شیعیان، در شهر مشهد مرکز استان خراسان واقع است. پیکر پاک امام رضا (ع) پس از شهادت در کنار قبر هارون الرشید (۱۴۸-۱۹۳ق/۷۶۵-۸۰۸م) که در خانه حَمید بن قَحْطَبَه (۱۵۹ق/۷۷۵م) در دهی به نام سَناباد نزدیک نوغان از توابع طوس قرار داشت، به خاک سپرده شد. فاصله سناباد تا طوس را از ۲ تا ۴ فرسنگ گفته اند. اختلاف اقوال در این مورد، ظاهراً می بایست از توسعه سناباد و تبدیل تدریجی آن به شهر در دوره های مختلف ناشی شده باشد.
مشهور است که مأمون عباسی (م. ۲۱۸ق) پیش از شهادت امام رضا(ع) قبه ای بر فراز قبر هارون ساخته بود که امام(ع) نیز در زیر همان قبه به خاک سپرده شد. اکنون نیز ۲ متر از دیوار حرم که بنای آن منسوب به مأمون است، به جاست و بقیه بنا روی همان دیوار قرار دارد. پس از آن تا روزگار دیلمیان، نشانه ای حاکی از تجدید بنا یا مرمت حرم در دست نیست، ولی مسلم است که زیارت حرم در میان شیعیان رواج داشته است.

[ویکی اهل البیت] آستان قدس رضوی. آستان در لغت به معنای بخش پیشین اتاقِ متصل به در، درگاه، ساحت، کفش کَن، عتبه و آستانه است. در اماکن مقدسه و نیز حرم مطهر امام رضا(ع) به اولین و نزدیک ترین ورودی به سوی ضریح مطهر، آستان یا آستانه یا عتبه می گویند.
مفهوم باطنی درگاه، برخاسته از نقش آن به عنوان معبرِ میان بیرون و درون(قدسی) است. درگاه در آنِ واحد هم نماد جدایی و هم امکان همبستگی، وحدت و آشتی دارد. این امکان همبستگی، وقتی واقعی می شود که آن را که بر آستانه ی در وارد شده است، بپذیرند و به درون برند. اما نماد دوری و جدایی خواهد بود، اگر او بر آستانه بماند و کسی او را نپذیرد. بارگاه ملکوتی حضرت رضا(ع)، دروازه ای است گشوده بر حقیقت. این بارگاه ملکوتی، پناهگاهی است برای هرکس که با راز و نیاز به سویش می شتابد و علی بن موسی الرضا(ع) آغوش رحمتش را به سوی مشتاقانش گشوده و با عطر حضورش در دیار توس، روح زائران و مجاورانش را نوازش می دهد. اما میهمان و میزبان چنین گوهری آسمانی بودن، کار ساده ای نیست و پذیرفتن مسئولیت ایجاد فضایی در خور منزلت این امام همام، امری خطیر است. انجام این امر خطیر بر عهده ی نهاد «آستان قدس رضوی» است. آستان قدس رضوی در لغت به معنی بارگاه پاک و مطهر امام رضا(ع) است ولی در اصطلاح و به طور عموم به مجموعه ی حرم مطهر، دستگاه ها، نهادها، ادارات فرهنگی، صنعتی، کشاورزی، درمانی و... گفته می شود که منتسب به حضرت رضا(ع) است. «آستان قدس رضوی» عنوان رسمی مجموعه ایست که حرم مطهر رضوی ‎‎‎‎‎‎‎، موقوفات و متعلقات آن را سرپرستی و مدیریت می کند و در جهت احیاء درست موقوفات گام برمی دارد. این مجموعه تمام توان خود را به کار گرفته تا خدمات مورد نیاز زائران و مجاوران حضرت رضا(ع) را با اتکا بر نذورات و اوقاف زائران حرم رضوی تأمین کند. نوسازی و بازسازی حریم مقدّس حرم، نگهداری و آماده سازی اماکن متبرّکه جهت میزبانی زائران، ایجاد امکانات مختلف برای انجام زیارتی آسوده همراه با شناخت، راهنمایی زائران و... از جمله خدمات آستان قدس رضوی است که در یک نگاه اجمالی، به چشم می آید؛ اما محدوده ی فعالیت های آستان قدس رضوی، فراتر از ابعاد گسترده ی حرم مطهر است. موزه ها، کتابخانه ها، دانشگاه ها و مدارس، مراکز بیمارستانی و درمانی و مراکز صنعتی، از دیگر فعالیت های آستان قدس رضوی است. زمانی که زائران وارد حرم مطهر امام رضا(ع) می شوند، احساس آرامش، امنیت و نظم در وجودشان تجلی می یابد. این احساس از اعتماد به خدمتگزاران این بارگاه منور در دل زائر جاری می شود و او با فراغ بال و آسایش در فضای روحانی حرم مطهر، آداب زیارت را انجام می دهد. آن چه در این میان مهم است، حضور سالانه بیش از 20میلیون زائر در شهر مقدس مشهد است و فراهم آوردن امکانات مورد نیاز آنان و اجابت خواسته هایشان، که کاری بس دشوار و نیازمند برنامه ریزی مدوّن است.
آستان قدس رضوی در گذر زمان

آستان قدس رضوی.
آستانِ قُدسِ رَضَوی
آستانِ قُدسِ رَضَوی
آستانِ قُدسِ رَضَوی
آستانِ قُدسِ رَضَوی
آستانِ قُدسِ رَضَوی
آستانِ قُدسِ رَضَوی
مجموعۀ وسیع و باشکوه زیارتگاه حضرت امام رضا (ع) در شهر مشهد و مجلل ترین زیارتگاه ایران و جهان اسلام. هستۀ اصلی آن مربوط به قرن ۲ق است. امام رضا (ع) پس از شهادت (۲۰۳ق) در بقعه ای که هارون الرشید در آن مدفون بود، به خاک سپرده شد. این بقعه در آبادی «سناباد» واقع بود و بعد از دفن امام رضا (ع) به مشهد شهرت یافت. در عهد دیلمیان بقعۀ آن تزیین شد، اما سبکتکین غزنوی دستور داد تا سقف و قسمتی از دیوار آن را ویران کنند. در زمان سلطان محمود غزنوی آن را تعمیر کردند و مناری بر آن افزودند. در ۵۴۸ق در جریان حملۀ غُزان، بنای بقعه آسیب دید و چند سال بعد در عهد سلطان سنجر سلجوقی مرمّت شد. خواهرزادۀ سلطان سنجر، زمّرد ملک، بعد از وی ازارۀ حرم را با کاشی تزیین کرد. از دورۀ خوارزمشاهیان سه محراب نیز در حرم وجود دارد. در یورش مغول حرم مطهر آسیب فراوان دید اما در دورۀ ایلخانان، نخست توسط غازان و سپس در زمان الجایتو (۷۰۳ـ۱۷۶ق)، پادشاه شیعی مذهب ایلخانی، مرمّت و بر آبادانی آن افزوده شد. در قرن ۸ق آثار آستان قدس عبارت بودند از حرم، مسجد بالاسر، چند بنای متصل به ضلع شمالی و یک مدرسه. با کوشش شاهرخ تیموری برای آبادانی مشهد، مجموعۀ آستان قدس نیز به همّت همسرش گوهرشاد گسترش چشمگیری یافت. نخستین مسجد جامع شهر مشهد به نام مسجد گوهرشاد در سمت قبلۀ حرم در ۸۲۱ق ساخته شد. سپس دارالحفاظ، دارالسّیاده (بزرگ ترین رواق اطراف حرم) و بالاخره تحویل خانه یا خزانه را بنا کردند. در سال های پایانی دورۀ تیموری، امیرعلی شیرنوایی، وزیر سلطان حسین بایقرا، صحن قدیم و اساس ایوان طلا را برآورد که صحن یاد شده در زمان شاه عباس گسترش یافت. شاه طهماسب صفوی منارۀ نزدیک گنبد را مرمّت و طلاکاری و در ۹۳۲ق خشت های نفیس روی گنبد را به خشت های طلا تبدیل کرد. اندکی بعد در شورش عبدالمؤمن خان ازبک خشت های طلای گنبد و گلدسته، همراه با دیگر نفایس آستان قدس، به یغما رفت. شاه عباس اول در ۱۰۱۰ق در سفری که پیاده از اصفهان به مشهد رفت، دستور طلاکاری مسجد و گنبد را داد. وسعت دادن به صحن کهنه، احداث ایوان شمالی، اتاق ها و سردرها و ایوان های شرقی و غربی آن از دیگر اقدامات شاه عباس اوّل بود. ایجاد رواق توحیدخانه در شمال حرم از آثار منسوب به ملامحسن فیض است. ایوان طلای صحن کهنه توسط نادرشاه افشار تعمیر و طلاکاری شد. طلاکاری منارۀ بالای آن مربوط به ۱۱۴۲ق و بنای منارۀ ایوان شمالی و تذهیب آن نیز مربوط به دورۀ نادری است. در دورۀ قاجار نیز تعمیرات و آثار چندی به وجود می آید. بنای صحن نو در سلطنت فتحعلی شاه قاجار، بنای رواق دارالسّعاده در ۱۲۵۱ق، و ترکیب رواق درالضّیافه در ۱۳۳۰ق ازجمله آثار دورۀ قاجاریه است. در جریان تجاوز روس ها به خراسان و حمله به آستانه و به توپ بستن گنبد و سوراخ کردن چند جای آن، رواق ها به اشغال قزّاق های روسی درآمد (۱۳۳۰ق). ویرانگری های روس ها در ۱۳۳۱ق توسط سلطان میرزا حسین خان، والی خراسان، مرمّت شد. در ۱۳۰۷ش فلکۀ دور حرم و سپس بنای موزه، کتابخانه و تالار تشریفات احداث شد. در جریان تعمیرات و تغییرات در ۱۳۵۰ش برخی آثار با ارزش تاریخی منهدم و به جای آن فضای سبز ایجاد شد. آینه کاری های دیوارهای حرم مربوط به دورۀ ناصرالدین شاه قاجار است (۱۲۷۵ق). آینه کاری های دیگر واحدها نیز از این زمان به بعد آغاز شد.صندوق و ضریح مطهر. اولین صندوق ظاهراً در ۵۰۰ق و پس از آن در دورۀ سلطنت محمد خوارزمشاه نصب شده است. شاه طهماسب اول صندوقی را با صفحۀ ضخیم طلا بر روی مرقد نصب کرد (۹۵۷ق) و در عهد شاه عباس صندوق جدید طلاپوش بر روی مرقد نصب شد (۱۰۱۲ق). صندوق را در ۱۳۰۰ش به موزه انتقال دادند و در همان سال به جای آن صندوقی مرکّب از یازده قطعه مرمر لیمویی رنگ بر روی مرقد نهادند. بر روی صندوق سه ضریح تودرتو قرار دارد؛ ضریح کوچک تر داخلی از مفرغ ساخته شده و با سنگ های زبرجد و یاقوت جواهرنشان شده است. بانی آن شاهرخ از نوادگان نادرشاه افشار بود (۱۱۶۰ق). ضریح دوم از فولاد جوهری است. ضریح سوم یا ضریح پرکار و نفیس کنونی به جای ضریح قبلی نصب شده است. داخل ضریح از بلور فرش شده که مربوط به ۱۲۳۸ق و دورۀ فتحعلی شاه قاجار است. هم اکنون مجموعۀ آستان قدس رضوی از واحدهای عمدۀ زیر تشکیل شده است: حرم مطهر، دارالحفاظ، دارالسّیاده، مسجد بالاسر، دارالاخلاص، دارالشّکر، توحیدخانه، دارالفیض، گنبد، گنبد الله وردی خان، حاتم خانی، دارالضّیافه، دارالسّعاده، دارالسّرور، دارالذّکر، دارالزّهد، دارالعزّه و دارالسّلام.
بست ها. دو محوطۀ وسیع در دو جانب صحن عتیق (کهنه) وجود دارد که به نام های بست بالاخیابان و بست پایین خیابان نامیده می شود. بست در گذشته نقشی خاص در زندگی سیاسی ـ اجتماعی مردم داشت.
صحن ها. صحن عتیق؛ واقع در میان دو بست که از آثار دورۀ امیرعلی شیر نوایی است و در زمان شاه عباس توسعه یافته است. چهار ایوان صحن عتیق بدین قرارند: ایوان طلا (ایوان جنوبی)، ایوان عباسی (واقع در شمال)، ایوان نقاره خانه (واقع در شرق صحن)، و ایوان ساعت (واقع در غرب صحن). در وسط صحن عتیق سقاخانۀ زیبایی با کتیبه ای طلاپوش از یادگارهای نادرشاه وجود دارد که معروف به سقاخانۀ اسماعیل طلایی است. صحن نو؛ واقع در شرق حرم که از آثار دورۀ فتحعلی شاه (۱۲۲۳ق) و تزیینات کاشی کاری آن مربوط به دورۀ محمدشاه قاجار است. ایوان های سه گانه آن عبارت اند از: ایوان طلای ناصری، ایوان شمالی، و ایوان جنوبی.
واحدهای وابسته. موزۀ آستان قدس رضوی که در ۱۳۱۶ش بنا شده و آثار بسیار باارزش و نفیس در آن نگهداری می شود؛ موزه قرآن؛ کتابخانۀ معتبر به ویژه به لحاظ نسخ خطی؛ تالار تشریفات در غرب مقبرۀ شیخ بهایی؛ دانشگاه علوم اسلامی؛ مؤسسۀ پژوهش های اسلامی؛ بنیاد فرهنگی رضوی و بالاخره مؤسسه چاپ و انتشارات از مؤسسات فرهنگی وابسته به آستان قدس رضوی اند. به رغم ازبین رفتن برخی آثار نفیس تاریخی در جریان تغییرات و تعمیرات در طی سال ها، آستان قدس رضوی هم اینک مجموعۀ بسیار باارزشی از آثار هنر معماری به ویژه تزیینات کاشی کاری، آینه کاری، گچبری، حجّاری، فلزکاری، منبّت کاری و مانند آن است، تا آن جا که می توان آن را بزرگ ترین و شکوه مندترین آستانه های دنیای اسلام و جهان تشیع به شمار آورد. هرساله میلیون ها زائر از اطراف و اکناف ایران و جهان به زیارت امام رضا (ع) می شتابند. برای ادارۀ مجموعۀ وسیع بناهای آستانه، نظافت و نگهداری و برقراری نظم، گروه های بسیاری به خدمت اشتغال دارند که عنوان آن ها با توجه به وظیفه ای که برعهده دارند عبارت است از. خُدّام، پاسداران، فرّاشان، دربانان و پاسبانان، موذّنان، نقاره چی ها، کفش داران و سرایداران.