بین النهرین

بِیْنَ النَّهْرِیْن، سرزمینی در غرب آسیا در حوضۀ رودهای دجله و فرات. این سرزمین مثلثی است به وسعت حدود 200هزار کم‍ 2 که بخشهایی از ترکیه، سوریه، عراق و ایران درون این مثلث واقع شده اند(مجیدزاده، 1/2؛ BSE3, XVI/102).
به نظر می رسد نام عربی بین النهرین از نامی که یونانیان بدان داده اند، اقتباس شده باشد. در متون یونانی نام این سرزمین به صورت?مسوپوتامیا1? آمده است(پلینی، II/287؛ استرابن، VII/229). ?مسوس2? به معنای میان و ?پوتاموس3? به معنای رود است(BSE3، همانجا). گمان می رود این نام از سوی مؤلفان یونانی در عهد باستان ابداع شده باشد که به معنای محدود میان رودهای دجله و فرات به کار می رفته است. چه بسا در هزاره های پیش از تاریخ، نام واحدی برای این سرزمین وجود نداشته است(مجیدزاده، همانجا).
در نوشته های مؤلفان عهداسلامی این سرزمین ?جزیره? نامیده شده است(بلاذری، 504؛ حدود...، 155؛ ابن قیسرانی، 30؛ یاقوت، 2/72). عربها قسمت شمالی بین النهرین را جزیره، و قسمت جنوبی آن را عراق می نامیدند که معنی آن چندان روشن نیست. بعضی این نام را به معنای صخره های کنار دریا، و برخی به معنای ساحل دانسته اند. شاید این نام از اسم کهنی اخذ شده باشد که معنای دیگری داشته است(لسترنج، 24).
جلگه یا دشت بین النهرین و نیز فلات جزیره در محدودۀ بین النهرین واقع شده اند و در مجموع اراضی عراق، بخشی از سرزمین ایران و کویت را نیز در برمی گیرد. جلگۀ مذکور که در بخش جنوبی حوضۀ رودهای دجله، فرات و کارون واقع است، تا کرانه های خلیج فارس امتداد دارد، چنان که شهرهای بغداد، بصره و نیز آبادان در محدودۀ جلگۀ بین النهرین واقع اند(BSE3، همانجا). رود دجله از جنوب دریاچۀ وان، و رود فرات از نزدیکی کوه آرارات سرچشمه می گیرند. طول رود دجله 840?1 و فرات 850?2 کم‍ است. این دو رود از شمال به جنوب جریان دارند و پس از گذر از اراضی کوهستانی، با فاصلۀ 400کم‍ از یکدیگر وارد دشت می شوند. فاصلۀ این دو رود با یکدیگر در نزدیکی بغداد به 32 کیلومتر می رسد، سپس از یکدیگر فاصله می گیرند و سرانجام در قورنه(= قرنه) واقع در 96 کیلومتری بصره به یکدیگر می پیوندند و شط العرب را که اروند رود نامیده می شود، تشکیل می دهند(مجیدزاده، 1/3).
بین النهرین علیا(جزیره) به 3 دیار (سرزمین)بخش می شد که عربها آنها را به نامهای 3 قبیلۀ دیارهای ربیعه، مضر و بکر می نامیدند. این 3 قبیله در عهد ساسانیان به آن سرزمین کوچ کردند. دیار بکر شمالی ترین بخش بود(لسترنج، 86). ابن خردادبه از عراق(سواد) و جزیره به صورت دو سرزمین جدا از یکدیگر نام برده، و سواد را ?دل ایرانشهر? نامیده، و آن را ?قلب العراق? معنی کرده است(ص5). مؤلفان اسلامی گاه جزیره را تنها با دو دیار متفاوت معرفی کرده اند. اصطخری از وجود تنها دو طایفۀ ربیعه و مضر در جزیره یاد کرده است(ص14)؛ ولی حازمی دیار ربیعه و بکر را میان رودهای دجله و فرات نوشته است(ص231). مقدسی جزیره را ?اقلیم اقور? نامیده است(ص136) که اصل این نام مشخص نیست و گمان می رود زمانی نام دشتی پهناور در شمال بین النهرین بوده است(نک‍: لسترنج، همانجا). همو جزیره را به 3 ?کوره? بخش کرده، و با برشمردن آنها از سمت عراق نام 3دیار ربیعه، مضر و بکر را آورده است(ص137). یاقوت به تکرار نوشتۀ مقدسی پرداخته، و میان دو رود دجله و فرات را ?جزیرۀ اقور? معرفی کرده است(همانجا). ابوالفدا قسمتی از دیار بکر را درون جزیره جای داده است(ص273). مؤلف حدودالعالم از وجود 26 شهر و ناحیه در جزیره یاد کرده است(ص155-157) و مقدسی ضمن برشمردن نام شهرهای جزیره موصل را مرکز دیار ربیعه، رقه را مرکز دیار مضر، و آمد را مرکز دیاربکر دانسته است(ص137-139؛ نیز نک‍: لسترنج، 87)؛ اما حمدالله مستوفی از وجود 29شهر در دیار بکر و ربیعه یاد کرده، و موصل را دارالملک این سرزمین نامیده است(ص102).
آب و هوای مرکز و جنوب بین النهرین خشک و به تقریب استوایی است و در تابستان دمایی برابر با ?50 سانتی گراد دارد و میانگین بارندگی آن کمتر از 25 سانتی متر است. آبیاری از دجله و فرات تنها وسیلۀ کشاورزی در آن سرزمین است. این کار نیز به دشواری صورت می پذیرد، زیرا فصل بالا آمدن آبهای این دو رودخانه برای کشت زمستانی بسیار دیر، و برای کشت تابستانی بسیار زود است. ازاین رو آبیاری جز با ایجاد منابع ذخیرۀ آب و احداث سدها میسر نیست. در ضمن، انباشته شدن نمک اراضی پست و مسطح را تهدید می کند، زیرا هرگاه زهکشی مداوم صورت نگیرد، مزارع در زمانی کوتاه به اراضی بایر بدل می شوند. محققان براین نظرند که شوره زار شدن زمینهای خوب بین النهرین در فاصلۀ سالهای 400?2 و 100?2ق م عامل اصلی سقوط دولت کهن سومریان بوده است(مجیدزاده، 1/4، 9، حاشیۀ 9).
اراضی شمال بین النهرین کوهستانی است. در شمال بین النهرین از فراسوی کوههای عبدالعزیز و سینجار تا دامنۀ کوههای توروس، دشتی است که در آن فاصلۀ رودهای دجله و فرات به 400کم‍ می رسد. در این دشت نهرهای بسیاری به یکدیگر می پیوندند. در این سرزمین میانگین سالانۀ باران 30 تا 64سانتی متر است. وجود علفزارهای وسیع در این نواحی وضع مساعدی برای دامداری فراهم می آورد(همو، 1/6)؛ بدین سان، بین النهرین وحدت جغرافیایی مستمری نداشته، و همین امر نیز در گوناگونی تمدن و فرهنگ بین النهرین مؤثر افتاده است.
از هزارۀ 6ق م کوهپایه های زاگرس و حوضۀ رود دجله در شمال عراق زیستگاه کشاورزان و گله داران عصر نوسنگی بود. باستان شناسان به نمونه هایی از مراحل تمدن و فرهنگ در این نواحی دست یافته اند که از آن جمله اند فرهنگ حسّونه(حسّونه) در جلگۀ شمالی آشور و جلگه های شمال و جنوب کوه سینجار در غرب موصل، فرهنگ سامره در نواحی تل صوان، مندلی و چغامامی، فرهنگ حلف در شمال سوریه، فرهنگ عبید در جنوب عراق و فرهنگ عُویْلی در محل باستانی شهر سومری اریدو(نک‍: مجیدزاده، 1/37-48).
از زمان اختراع خط و شناخت پیوندهی زبانی در عراق باستان، به وجود گروههای مهاج ...

میان رودان، بث النهرین

در آسیای میانه بین النهرینی به معناي تحت لفظی، میان رودهای سیحون و جیحون (نام هاي امروزی آنها :سیر دریا و آمودریا) وجود دارد که البته به این سرزمین عنوان بین النهرین تعلق نگرفته است بلکه به خاطر وجود رود جیحون بین خراسان بزرگ( که امروزه به خراسان ایران و افغانستان تقسیم شده) و سرزمین‌های آن سوی رود، آن را ماوراءالنهر می‌خواندند که البته پایان سرزمین باستانی ماوراءالنهر، رود دیگری به نام سیحون قرار دارد.

میان رودان