وعده و وعید در مکتب معتزله

[ویکی فقه] از مسائل مرتبط با مبانی اصلی معتزله، مساله وعد وعید خداوند نسبت به بندگان است. این اصل با توجه به تعریف کافر، مشرک، مومن، فاسق، عذاب و عفو خداوند مطرح می شود. معتزله با تعاریف خود به این اصل تمسک ورزیده اند.
وعد به معنای نوید پاداش و وعید به معنای تهدید به عذاب است. خداوند در قرآن کریم در موارد متعدد به مؤمنان وعده پاداش و نعمت بهشتی و به کفار، مشرکین و منافقین وعده جهنم داده است و نیز در برابر ارتکاب برخی گناهان تهدید به عذاب الیم و جهنم نموده است. مانند:۱- فاما الذین کفروا فاعذبهم عذابا شدیدا فی الدنیا و الآخرة و ما لهم من ناصرین اما کسانی که کفر ورزیدند به عذابی شدید در دنیا و آخرت گرفتارشان کنم و برای ایشان کمک رسانی نیست.۲- بشر المنافقین بان لهم عذابا الیما به منافقین بشارت بده که عذاب دردناک برای ایشان است. ۳- و ان الذین لا یؤمنون بالآخرة اعتدنا لهم عذابا الیما. کسانی که به آخرت ایمان نمی آورند برایشان عذابی دردناک آماده نمودیم. سوالی که در این زمینه بین فرق مختلف مطرح می شود این است که آیا این وعده و وعیدها با شرائط خاصی عملی می شود و یا اینکه اراده الهی بدون شرائط دیگر به تحقق این امور تعلق گرفته است؟
لزوم تحقق وعد و وعید
دیدگاه مذاهب کلامی در این مساله بستگی به مبانی پذیرفته شده عقلی و اعتقادی ایشان دارد. اعتقاد به حسن و قبح عقلی و شناسائی مصادیق خوب و بد توسط عقل، مبانی معتزله برای پاسخ به این مساله را تشکیل می دهد. معتزله مدعی است که وعد و وعید الهی محقق می شود؛ زیرا تخلف و عدم تحقق وعده و وعید ظلم است. در نتیجه همانطور که تحقق وعده ها حتمی و ضروری است تحقق وعید نیز ضروری می نماید.
← دلایل مسئله
در فرهنگ اعتقادی شیعه که برخاسته از قرآن و کلام معصومین (علیهم السّلام) است بطور صحیح از این مساله در دو بخش جواب داده شده است.۱. نوید (وعده) الهی برای مؤمنان است شیعه، تحقق نوید الهی را ضروری دانسته و امکان تخلف در این مورد را مخالف با عدل و حکمت خداوند دانسته با این حال فضل و رحمت خداوند را در تحقق وعده های الهی بی تاثیر نمی داند. ۲. تهدیدات (وعید) الهی است نسبت به کفار و مشرکین و منافقین تحقق تهدیدات بلاشک ضروری است و تخلف در این موارد را تخلف از وعده و مصداقی از قبح برشمرده اند. زیرا خداوند می فرماید:ان الله لا یغفر ان یشرک به ؛ (خداوند هرگز شرک را نمی آمرزد) . برخی گناهان بدون توبه مورد عفو الهی واقع نمی شود. مانند قتل عمدی و ظالمانه و ادعای امامت به ناحق و شرب خمر و... اما نسبت به گناهان دیگر از سوی مسلمان و مستضعفین (با توجه حکمت و علم خداوند و نیز نوع گناه و اعتقادات مرتکبین گناه) در صورتی که به کفر و شرک نرسد، تحقق وعید در این مورد، حق خداوند قلمداد شده و تحقق و عدم تحقق آن منوط به اراده خداوند بر اساس علم و حکمت الهی و... است. خداوند می فرماید:و یغفر مادون ذلک لمن یشاء ، (ومی آمرزد گناهان کمتر از شرک را برای کسی که اراده کند) . بدیهی است در صورت انجام وعید، ظلمی واقع نشده و در صورت عدم تحقق وعید و شمول عفو الهی علاوه بر اینکه قبیح نبوده، بر خلاف علم، حکمت و عدل الهی نیز نمی باشد. در واقع خداوند برخی را بر اساس اراده و حکمت خویش می آمرزد؛ در حالی که ظلم و گناه نموده اند و این خلف وعید، علاوه بر اینکه قبیح نیست بلکه نیکو نیز می باشد.
موضع اهل بیت
...