قصه سنجان

قصه سنجان ( به گجراتی: કિસે સનજાન ) منظومه ایست به پارسی که داستان مهاجرت دشوار و غم انگیز گروهی از زرتشتیان ایران به هندوستان پس از فتح ایران توسط تازیان مسلمان است. این روایت حماسی به عنوان تنها روایت موجود از مهاجرت پارسیان به هند بی مانند است و عموماً نزد پارسیان هند به عنوان سند موثقی از تاریخ پیشینانشان پذیرفته شده است.
قصه سنجان سفر مهاجران زرتشتی از خراسان بزرگ به گجرات در غرب هندوستان را روایت می کند. فصل اول منظومه که طولانی ترین بخش آن است با هجوم تازیان و سقوط ساسانیان آغاز می شود و با بنای آتشکده زرتشتیان مهاجر در گجرات و پایندگی نسل آنان در آن سرزمین پایان می یابد. در فصل بعد قصه به پیروزی نخستین زرتشتیان مهاجر در پس راندن متجاوزان مسلمان و سپس شکست زرتشتیان در نبرد دوم با مسلمین و عاقبت فرار آنان از اقامت گاه نخستین شان ( سنجان ) می پردازد. این قسمت با افروختن آتش بهرام در نوساری پایان می یابد.
مؤلف قصه سنجان، بهمن کی قباد از پارسیان هند است و تاریخ نگارش این منظومه سال ۹۶۹ یزدگردی ( مطابق گاهشمار زرتشتی نو ) معادل ۱۵۹۹ میلادی است یعنی چندین قرن پس از روزگار رخدادهایی که نقل می کند.
قصۀ سنجان نخست در سال ۱۷۷۱ با برگردان فرانسوی آبراهام انکتیل دوپرون به اروپاییان شناسانده شد اما تا ابتدای قرن بیستم چندان مورد توجه نشد. در بخش هایی از قصه سنجان از زبان بهمن کیقباد این گونه آمده است:
پس از حمله اعراب مسلمان به ایران و درهم شکسته شدن امپراتوری ساسانی، بسیاری از زرتشتیان به جزیره هرمز و از آنجا نیز به گجرات در هند مهاجرت کردند. آن ها بدین وسیله آتش مقدس خود موسوم به آتش بهرام را به شهر نوساری[ ۱] ( ساری جدید ) در گجرات منتقل کردند. با توجه به منابع تاریخی و امروزی دو دسته از ایرانیان زرتشتی به گجرات کوچ کردند [ نیازمند منبع] . یک دسته از زرتشتیان ایرانی از شهر ساری[ ۱] در شمال ایران به گجرات کوچ کردند و نام نخستین آن شهر ناگ مندال بود و چون منطقه را از لحاظ آب و هوایی شبیه به شهر خودشان ( ساری ) یافتند آن را نوساری به معنای ساری جدید نامگذاری کردند. [ ۲] مانند نوروز که نو پیشوند برای روز می باشد. در قصه سنجان می خوانیم که زرتشتیان ابتدا از منطقه ای به نام سنگان ( سنجان ) کوچ شان را شروع کردند و بعدها از جزیره هرمز، سفر مخاطره آمیز، پرماجرا و عذاب آوری را به گجرات هند آغاز کردند. دسته دیگری از زرتشتیان از شهر ساری[ ۱] در استان مازندران امروزی به گجرات کوچ کردند و در شهر نوساری ( ساری جدید = navsari ) مسکن گزیدند. کوچ این دو دسته یاد شده به تدریج به سوی جنوب شرقی ایران کوچ کرده و سرانجام به جزیره هرمز پناه گرفتند. اما تازیان پس از اندک زمانی به این جزیره نیز دست یافتند. زرتشتیان به ناچار به کشتی نشسته و راه هندوستان پیش گرفتند. پس از بلاها و سختی هایی چند که از آن جمله گرفتار ی شدید توفانی سهمگین بود به سلامت به هند رسیدند. سرزمینی را که در ان سکونت و جای گزیدند به یاد سرزمین از دست رفته میهن شان سنجان نامیده و آن را آباد ساختند. حمدالله مستوفی در کتاب خود به نام نزهة القلوب، سنجان یا سنگان را از قصبات و توابع خواف معرفی می کند. در جایی دیگر هنگامی که از توس می نویسد اشاره می کند که از مشهد تا زاوه ( زاویه ) سنجان پانزده کیلومتر است. اشارات و مدارک کافی موجود است که قصه سنجان روایتی است راستین از داستانی از داستان های مهاجرت زرتشتیان ایران به شبه قاره هند. آثار و شهرها و تاریخ ها و رویدادهای این قصه همه منطبق است با واقع و حقیقت. خاورشناسان چه بسیار با دقت و کنجکاوی این قصه کوچک را به محک کشیده و عیار گرفته اند. از سویی دیگر هیچ پدیدهای که دلالت بر ناراستی و ایجاد شبهه و گمان نماید در داستان وجود ندارد – بلکه روایتی مورد وثوق و مکتوب نیز از سده سوم هجری باقی مانده که اشارتی به این سانحه تاریخی می کند. احمد بن یحیی البلاذری که در سال ۲۷۹ هجری در گذشته در کتاب خود موسوم به فتوح البلدان هنگام گفتگو از سقوط کرمان شرحی نگاشته که به موجب آن عده ایی از پارسیان با جنگ و گریز تا جزیره هرمز خود را رسانیده و از آنجا به کشتی نشسته و راه دریا پیش گرفتند. هنگامی که کرمان در محاصره تازیان بود روزی یکی از سرداران عرب به نام عثمان بن ابی العاصی که با عده ایی همراه بود مرزبان کرمان را در جزیره در کاوان دیده و به قتلش می رساند. چون این واقعه در کرمان به زبانها می افتد بیم درد دل مردمان پیدا می شود. در همان زمان برای تازیان این وهم پدید آمده بود که یزگرد در کرمان است. به همین جهت ابن عامر از سرداران تازی که قصد فارس داشت مردی را به نام مجاشع بن مسعود سدمی به جستجوی یزگرد روانه کرمان می کند. مجاشع در بیمند با گروهی از پارسیان درگیر شده و سپاهش یکسر نابود گشت آنگاه هنگامی که ابن عامر از فارس به سوی خراسان می رفت مجاشع را به فتح کرمان گماشت. وی شیرجان را که تخت گاه کرمان گشود. اما میانشان شکست پدید آمد و شهر موقتاً و به صورت ظاهر فتح شد. سواران پارسی که از شمال شرقی هم چنان کوچ کرده تا به جنوب رسیده بودند دگر باره بر تازیان شوریده و شهر را پس گرفتند. این اخبار به ابو موسی اشعری از سرداران تازی رسید. وی ربیع بن زیاد را به فتح شیرجان و اطراف گسیل کرده و سپاهی زبده در اختیارش نهاد. مجاشع نیز که در کار این حدود و اردو آگاه بود با ربیع بن زیاد همکاری کرد. دو سپاه بهم آمده و عظیم شدند شهرهایی را گشودند اما زبده سواران پارسی در هنگام های مناسب شهرها را آزاد می کردند سرانجام سواران پارسی را تعقیب کردند مجاشع در دل کینه ایی ژرف داشت به وی آگاهی دادند که سواران کوچ کننده پارسی که تشکیل کاروانی را می دادند در قفص نزدیک هرمز هستند . جزیره هرمز از دیر زمان مغستان خوانده می شد و این بدان سبب است که پناهگاه یا گریز گاهی برای زرتشتیان به شمار می رفته و چنین وجه تسمیه ای برای جزیره هرمز دور از واقع نیست . مجاشع با سپاه خود به مقابله و نبرد پارسیان پرداخت و این بار پارسیان شکست یافته و منهزم و پراکنده گشتند. گروهی تا آنجا که به کشتی نشسته و راه دریا پیش گرفتند . این گفتار بلاذری بود در کتاب فتوح البلدان این حوادث در سالهایی متجاوز از نیمه نخست سده یکم هجری ثبت شده است. شاید هم بایستی در حدود نیمه سده اول چنین رویدادی را تلقی کرد. برخی از خاورشناسان بر آنند که مهاجرت، چندبار به شکل گروهی از جزیره هرمز انجام گرفته است. شاید به گونه دقیق تری بتوان گفت که مهاجرت نخستین که مورد نظر است به قول جکسون در سال ۷۱۶ میلادی یعنی شصت و پنج سال پس از مرگ یزگرد سوم انجام شده باشد.

قصّۀ سِنجان
از بهمن کیقباد، مثنوی ای کوتاه به فارسی در بیان داستان مهاجرت گروهی از زردشتیان ایران به هندوستان. مؤلف این اثر را در ۱۰۰۸ق، بر وزن خسرو و شیرین نظامی، در حدود ۴۰۰ بیت گفته است. قصۀ سنجان یگانه سند تاریخی از مهاجرت پارسیان به هند است. این اثر به کوشش هاشم رضی به چاپ رسیده است (۱۳۵۰ش).