حدیث کلامی

[ویکی فقه] علم کلام بر پایه آیات و احادیث اعتقادی تکوین یافته است و محدّثان در شکل گیری آن تأثیر بسزایی داشته اند، چنان که بسیاری از کسانی را که امروزه از پایه گذاران علم کلام اسلامی می دانند (مانند حسن بصری و هشام بن حکم)، مفسران و محدّثانی بوده اند که در مجالس علمی خود به تفسیر آیات و بیان احادیث می پرداخته اند.
در واقع سرچشمه علم کلام، مباحث اعتقادی است که میان پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلم و صحابه و نیز پس از رحلت پیامبر اکرم حول آیات قرآن و احادیث نبوی در میان صحابه و تابعین مطرح بوده است. برای نمونه، ریشه بحث مهمی چون مرتکب کبیره (از مباحث اصلی گرایش های کلامی خوارج، معتزله و اشاعره) حدیثی است که بنا بر آن، روزی ابوذر از پیامبر اکرم، درباره این سخن آن حضرت که هر کس لااله الااللّه بگوید و با ایمان بمیرد یقینآ وارد بهشت می شود، سه بار می پرسد حتی اگر مرتکب فحشا و دزدی شود و پیامبر پاسخ مثبت می دهند و در ادامه می فرمایند: «آری، حتی بر خلاف خواست ابوذر!». در موضوع تقدیر و سعید و شقی بودن انسان ــکه از جمله موضوعات جنجال برانگیز کلامی در بین فِرَق اسلامی است ــ نیز حدیثی از پیامبر اکرم نقل شده است که ریشه این بحث را تا زمان حیات آن حضرت به ما نشان می دهد. بنابراین حدیث، تکوین هر کس در رحم مادرش در ظرف چهل روز صورت می گیرد، سپس فرشته ای مأمور می شود تا در او روح بدمد. فرشته از خدا سؤالاتی می کند، از جمله می پرسد: سعید است یا شقی؟ زن است یا مرد؟ فرشته پاسخ را می نویسد و طومار نوشته ها را می پیچد و هیچ چیز بر آن افزوده یا از آن کاسته نمی شود.
رشد علم کلام
بنابراین، بخش معتنابهی از احادیث پیامبر و امامان علیهم السلام احادیث اعتقادی است و این احادیث در شکل گیری باورهای کلامی اولیه تأثیر انکارناپذیر داشته اند و اختلافات متکلمان درباره تحلیل و تفسیر آن احادیث، به رشد علم کلام انجامیده است. برای نمونه، به نظر می رسد حدیثی منقول از پیامبر که بر اساس آن صحابه از پیامبر پرسیدند آیا ما خدای تعالی را روز قیامت می بینیم؟ و پیامبر پاسخ دادند خدا را در روز قیامت مثل ماه شب بدر می بینید، در اختلاف کلامی فِرَق درباره رؤیت خدا تأثیر بسزایی داشته است (برای دیگر احادیث اهل سنّت در این موضوع به این منبع وبرای احادیث شیعی در این باب به این منبع رجوع کنید). از دیگر احادیثی که باورهای کلامی را شکل داده اند، احادیثی درباره سؤال و عذاب قبر و اعتقاد به صراط و حوض است که بر مبنای این احادیث، پیروان فرق مختلف آن ها را از عقاید کلامی خویش برشمرده اند.
استناد فرق به حدیث
ونسینک پس از تألیف المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی (لیدن ۱۹۳۶ـ۱۹۶۹)، به این نتیجه رسید که احادیث در شکل گیری عقاید مسلمانان بسیار تأثیر داشته اند و این بحث را در کتاب عقاید مسلمانان: مبادی و تحولات تاریخی (دهلی نو ۱۹۷۹) بررسی کرد. غالب متکلمانِ فرقه های گوناگون اسلامی نیز در میان احادیث مختلف، احادیثی را انتخاب کرده اند که با مشرب فکری آن ها موافق بوده است. مثلا ابوالحسن اشعری (متوفی ۳۲۴) از میان انبوه احادیث نبوی که حاکی از آزادی اراده و اختیار است، احادیثی را ترجیح داده که حاکی از تقدیر و جبر است. او در باب قدر کتاب الابانة حدیثی نمادین را از پیامبر نقل کرده است که بنا بر آن در مباحثه ای میان حضرت آدم و موسی، آدم در پاسخ این اعتراض موسی که تو سرنوشت ما را تباه کردی و ما را از بهشت بیرون راندی، می گوید که نباید سرزنش کنی، زیرا انجام دادن آن چهل سال پیش از آفرینش آسمان ها برای من مقدّر شده بود. اشعری از این حدیث نتیجه گرفته است که آن چه خدا واقع شدن آن را می داند، خواهد شد و آن را می نویسد و گروهی را برای بهشت و گروهی را برای جهنم می آفریند.
← مقدار استناد
...