[ویکی الکتاب] ریشه کلمه:
حیی (۱۸۴ بار)
«حیوان» (بر وزن ضربان) به اعتقاد جمعی از مفسران و ارباب لغت، به معنای حیات است (معنای مصدری دارد). این کلمه در اصل از «حی» گرفته شده و «حییان» بوده که یاء دوم تبدیل به «واو» گشته و «حیوان» شده است.
حیی (۱۸۴ بار)
«حیوان» (بر وزن ضربان) به اعتقاد جمعی از مفسران و ارباب لغت، به معنای حیات است (معنای مصدری دارد). این کلمه در اصل از «حی» گرفته شده و «حییان» بوده که یاء دوم تبدیل به «واو» گشته و «حیوان» شده است.
wikialkb: الْحَیَوَان
[ویکی فقه] الحیوان (کتاب). کتاب الحیوان نوشته نویسنده ادیب معروف عرب جاحظ در موضوعات مربوط به حیوانات و جانورشناسی و به زبان عربی می باشد؛ هدف اصلی او از تألیف این کتاب اثبات وجود خالق از طریق مشاهده مخلوق است.
جاحظ یکی از برجسته ترین مؤلفان آثار عربی در موضوعات مربوط به جانوران است، هر چند که وی در درجه نخست ادیب به شمار می رود. علاقه او به جانور شناسی ، و اصولا تمایل او به علوم طبیعی ناشی از وابستگی او به معتزله است که با الاهیات خاص خود که مبتنی بر حکمت طبیعی است می کوشیدند با افکار مانوی و کیش آتش به مقابله برخیزند: اندیشه آشتی الاهیات و حکمت طبیعی نقطه بنیادین جاحظ در آثارش به شمار می رود. تاکید ویژه بر اهمیت جنبه های جانور شناسی کتاب بزرگ «الحیوان» جاحظ برای تاریخ علوم طبیعی عرب ها و عرضه دانستنی های مربوط به علوم طبیعی در این اثر، دستاورد بزرگ فان فلوتن است. پیش از انتشار تحقیق فلوتن همه گمان داشتند که کتاب «الحیوان» اثری است ادبی که هیچ مطلب جالب توجهی نمی تواند بر اطلاعات ما درباره جانور شناسی عرب ها بیفزاید. جاحظ هدف از تالیف این کتاب را نه مطالعه علمی گونه های حیوانات، بلکه اثبات وجود خالق از طریق مشاهده مخلوق و تجلیل از حکمت الهی که هیچ چیز را بی فایده یا زیانمند خلق نکرده است معرفی می کند. جاحظ پس از تقسیم مخلوقات به دسته متفق، مختلف و متضاد، و پس از ابراز تردیدهایی در مورد جایگاه ستارگان و عناصر اربعه و غیره، مواد غیر آلی ( جماد ) و مواد آلی (نامی) را مشخص کرده است. سپس بخش آلی را به دو قلمرو حیوان و گیاه ، تقسیم نموده است. قلمرو حیوانی را نیز بنابر نوع حرکت حیوان به چهار شاخه تقسیم کرده است: حیواناتی که راه می روند (ما یمشی)، پرواز می کنند (ما یطیر)، شنا می کنند (ما یسبح) و می خزند (ما ینساح). این تقسیم بندی که صرفا بر مبنای مشاهده ظاهری صورت گرفته، همان تقسیم بندی تورات است و با یکی از معیارهای طبقه بندی افلاطونی مطابقت دارد. جاحظ پس از این طبقه بندی، با برخی اشکالات و آشفتگی ها روبرو می شد، زیرا نه تنها پذیرفت که تقسیم بندی او عقلایی نیست (زیرا مجبور شد، شتر مرغ را از دسته پرندگان خارج سازد و در عین حال خفاش را در آن دسته قرار دهد)، بلکه چون نتوانست در تعریف اصلی گونه ها و جنس ها از جزء به کل برسد، می بایست از تلاش برای تقسیم بندی های کاملا دقیق دست می کشید. او سرانجام معیارهای کاربردی و عادات زندگی را به هم آمیخت تا گونه ها را معین سازد و هر چند تصور مبهمی از دسته ها و خانواده ها و جنس ها، در طبقه بندی روشمند امروزی داشت، به طور کلی به گونه هایی که به چهار دسته مذکور تقسیم کرده بود. وفادار ماند. روی هم رفته در این کتاب از حدود ۲۱۰ جانور سخن گفته می شود شمار نام های موجود در این کتاب قدری بیشتر است، ولی این نام ها یا حاکی از یک حیوان یعنی در مراحل مختلفند، یا نام های گوناگون یک حیوانند. ناگفته نماند که مطالب کتاب منحصر در جانور شناسی نیست بلکه دانش ها و معارف بسیار زیادی از جمله آیات قرآن کریم ، احادیث نبوی ، تصویر دوران عباسیان ، امراضی که عارض انسان و حیوان می شود، مسائل کلامی و غیره را نیز در بر می گیرد. کتاب هم چنین حاوی ضرب المثل ها و اشعار می باشد.
ویژگی ها و معایب
ویژگی کتاب «الحیوان» که اثری ادبی و نه اثری درباره علوم طبیعی است، به هم ریختگی و آشفتگی عظیم آنست. منابع این کتاب بسیار متنوعند اما مهم ترین آنها را اطلاعات ادبی تشکیل می دهد که محققان سده های دوم و سوم هجری آنها را گرد آورده اند و با روایات شفاهی و اطلاعات به دست آمده از گفتگوها و مشاهدات روز مره و نیز آزمایش های کوچکی که خود مؤلف یا دوستان معتزلی او انجام داده اند، غنی کرده اند. از جمله آزمایش ها، بررسی تاثیر مشروبات الکلی بر حیوانات ، یا تحقیقات او در مورد پدید آمدن موجوداتی چون مگس ها از مواد طبیعت است. وی از مدافعان سرسخت آن بود و در مقابل ادعای کسانی قرار داشت که منکر آن و بر این اعتقاد بودند که حیوان تنها از حیوانی دیگر به وجود می آید. از آنجا که جاحظ بیش از هر چیز ادیب و به عنوان شاگرد معتزلیان بزرگ قرن دوم هجری یکی از پر شورترین مدافعان عقاید آنان بود، دیدگاه ادبی و جهت حکمت طبیعی و کلامی تقریبا در تمام آثار وی جایگاهی شایسته دارند. از دیدگاه تاریخ طبیعت، آثار جاحظ با مطالب ناهمگون آنها، بهترین امکان را برای آشنایی فی الجمله با اندیشه های معتزلیان نخستین درباره فلسفه طبیعت فراهم می آورند. هرگاه بر پایه بخش های مربوط به جانور شناسی در کتاب «الحیوان» داوری کنیم، به نظر می رسد نقش معلم وی نظام بسیار بزرگ بوده است. یکی از معایب این کتاب اینست که چون جاحظ، به احتمال قوی، فرض را بر این گذاشته بود که معاصرانش از منابع او آگاهند و البته به فکر مشکلاتی که نسل های بعدی با آن روبرو می شوند نبوده است، یا از ذکر عنوان مآخذ کوتاهی کرده یا منابع را به صورتی آورده که یا آدمی به زحمت به آن ها پی می برد یا اصلا نمی تواند تشخیص دهد که وی از ماخذی کتبی استفاده کرده است یا نه.
نسخه شناسی
قسمتی از نسخه ای خطی که به زیبایی نگاشته شده به صورت مصور در امبروز یانا موجود است.منتخباتی از این کتاب در اسکوریان دوم به شماره ۸۹۷، ۹۰۱ موجود است. این کتاب به صورت ناقص در سال ۱۳۲۵ هجری در قاهره در ۷ جزء به طبع رسیده است. عبد السلام هارون در مکتبه حلبی قاهره به سال ۱۹۳۸ میلادی و بعد از آن به طبع آن همت گمارده است. نسخه موجود در برنامه با حواشی محمد باسل عیون السود توسط دار الکتب العلمیة تا بیروت برای دومین بار در سال ۱۴۲۴ هجری/ ۲۰۰۳ میلادی به طبع رسیده است.
جاحظ یکی از برجسته ترین مؤلفان آثار عربی در موضوعات مربوط به جانوران است، هر چند که وی در درجه نخست ادیب به شمار می رود. علاقه او به جانور شناسی ، و اصولا تمایل او به علوم طبیعی ناشی از وابستگی او به معتزله است که با الاهیات خاص خود که مبتنی بر حکمت طبیعی است می کوشیدند با افکار مانوی و کیش آتش به مقابله برخیزند: اندیشه آشتی الاهیات و حکمت طبیعی نقطه بنیادین جاحظ در آثارش به شمار می رود. تاکید ویژه بر اهمیت جنبه های جانور شناسی کتاب بزرگ «الحیوان» جاحظ برای تاریخ علوم طبیعی عرب ها و عرضه دانستنی های مربوط به علوم طبیعی در این اثر، دستاورد بزرگ فان فلوتن است. پیش از انتشار تحقیق فلوتن همه گمان داشتند که کتاب «الحیوان» اثری است ادبی که هیچ مطلب جالب توجهی نمی تواند بر اطلاعات ما درباره جانور شناسی عرب ها بیفزاید. جاحظ هدف از تالیف این کتاب را نه مطالعه علمی گونه های حیوانات، بلکه اثبات وجود خالق از طریق مشاهده مخلوق و تجلیل از حکمت الهی که هیچ چیز را بی فایده یا زیانمند خلق نکرده است معرفی می کند. جاحظ پس از تقسیم مخلوقات به دسته متفق، مختلف و متضاد، و پس از ابراز تردیدهایی در مورد جایگاه ستارگان و عناصر اربعه و غیره، مواد غیر آلی ( جماد ) و مواد آلی (نامی) را مشخص کرده است. سپس بخش آلی را به دو قلمرو حیوان و گیاه ، تقسیم نموده است. قلمرو حیوانی را نیز بنابر نوع حرکت حیوان به چهار شاخه تقسیم کرده است: حیواناتی که راه می روند (ما یمشی)، پرواز می کنند (ما یطیر)، شنا می کنند (ما یسبح) و می خزند (ما ینساح). این تقسیم بندی که صرفا بر مبنای مشاهده ظاهری صورت گرفته، همان تقسیم بندی تورات است و با یکی از معیارهای طبقه بندی افلاطونی مطابقت دارد. جاحظ پس از این طبقه بندی، با برخی اشکالات و آشفتگی ها روبرو می شد، زیرا نه تنها پذیرفت که تقسیم بندی او عقلایی نیست (زیرا مجبور شد، شتر مرغ را از دسته پرندگان خارج سازد و در عین حال خفاش را در آن دسته قرار دهد)، بلکه چون نتوانست در تعریف اصلی گونه ها و جنس ها از جزء به کل برسد، می بایست از تلاش برای تقسیم بندی های کاملا دقیق دست می کشید. او سرانجام معیارهای کاربردی و عادات زندگی را به هم آمیخت تا گونه ها را معین سازد و هر چند تصور مبهمی از دسته ها و خانواده ها و جنس ها، در طبقه بندی روشمند امروزی داشت، به طور کلی به گونه هایی که به چهار دسته مذکور تقسیم کرده بود. وفادار ماند. روی هم رفته در این کتاب از حدود ۲۱۰ جانور سخن گفته می شود شمار نام های موجود در این کتاب قدری بیشتر است، ولی این نام ها یا حاکی از یک حیوان یعنی در مراحل مختلفند، یا نام های گوناگون یک حیوانند. ناگفته نماند که مطالب کتاب منحصر در جانور شناسی نیست بلکه دانش ها و معارف بسیار زیادی از جمله آیات قرآن کریم ، احادیث نبوی ، تصویر دوران عباسیان ، امراضی که عارض انسان و حیوان می شود، مسائل کلامی و غیره را نیز در بر می گیرد. کتاب هم چنین حاوی ضرب المثل ها و اشعار می باشد.
ویژگی ها و معایب
ویژگی کتاب «الحیوان» که اثری ادبی و نه اثری درباره علوم طبیعی است، به هم ریختگی و آشفتگی عظیم آنست. منابع این کتاب بسیار متنوعند اما مهم ترین آنها را اطلاعات ادبی تشکیل می دهد که محققان سده های دوم و سوم هجری آنها را گرد آورده اند و با روایات شفاهی و اطلاعات به دست آمده از گفتگوها و مشاهدات روز مره و نیز آزمایش های کوچکی که خود مؤلف یا دوستان معتزلی او انجام داده اند، غنی کرده اند. از جمله آزمایش ها، بررسی تاثیر مشروبات الکلی بر حیوانات ، یا تحقیقات او در مورد پدید آمدن موجوداتی چون مگس ها از مواد طبیعت است. وی از مدافعان سرسخت آن بود و در مقابل ادعای کسانی قرار داشت که منکر آن و بر این اعتقاد بودند که حیوان تنها از حیوانی دیگر به وجود می آید. از آنجا که جاحظ بیش از هر چیز ادیب و به عنوان شاگرد معتزلیان بزرگ قرن دوم هجری یکی از پر شورترین مدافعان عقاید آنان بود، دیدگاه ادبی و جهت حکمت طبیعی و کلامی تقریبا در تمام آثار وی جایگاهی شایسته دارند. از دیدگاه تاریخ طبیعت، آثار جاحظ با مطالب ناهمگون آنها، بهترین امکان را برای آشنایی فی الجمله با اندیشه های معتزلیان نخستین درباره فلسفه طبیعت فراهم می آورند. هرگاه بر پایه بخش های مربوط به جانور شناسی در کتاب «الحیوان» داوری کنیم، به نظر می رسد نقش معلم وی نظام بسیار بزرگ بوده است. یکی از معایب این کتاب اینست که چون جاحظ، به احتمال قوی، فرض را بر این گذاشته بود که معاصرانش از منابع او آگاهند و البته به فکر مشکلاتی که نسل های بعدی با آن روبرو می شوند نبوده است، یا از ذکر عنوان مآخذ کوتاهی کرده یا منابع را به صورتی آورده که یا آدمی به زحمت به آن ها پی می برد یا اصلا نمی تواند تشخیص دهد که وی از ماخذی کتبی استفاده کرده است یا نه.
نسخه شناسی
قسمتی از نسخه ای خطی که به زیبایی نگاشته شده به صورت مصور در امبروز یانا موجود است.منتخباتی از این کتاب در اسکوریان دوم به شماره ۸۹۷، ۹۰۱ موجود است. این کتاب به صورت ناقص در سال ۱۳۲۵ هجری در قاهره در ۷ جزء به طبع رسیده است. عبد السلام هارون در مکتبه حلبی قاهره به سال ۱۹۳۸ میلادی و بعد از آن به طبع آن همت گمارده است. نسخه موجود در برنامه با حواشی محمد باسل عیون السود توسط دار الکتب العلمیة تا بیروت برای دومین بار در سال ۱۴۲۴ هجری/ ۲۰۰۳ میلادی به طبع رسیده است.
wikifeqh: الحیوان _(کتاب)