نقطویه

[ویکی فقه] نقطویه شاخه ای فرعی از فرقه حروفیه است که پس از یک دوره انزوای صد ساله به صورت یک جنبش مهم سیاسی مذهبی مخالف در ایران دوره صفوی ظهور کرد و در هند(نیز) نقش مهمی در پایه گذاری دین الهی (که ترکیبی بود از اسلام، هندوئیسم و ادیان ایرانی) در زمان اکبر پادشاه هند ایفا نمود.
عنوان نقطوی برای آنها یا از آن روست که در نزد ایشان خاک نقطه آغاز همه چیز است و سه عنصر دیگر ( آب، باد، آتش) از آن بوجود آمده اند و یا به سبب استفاده آنها از دو، سه و یا چهار نقطه به عنوان اختصارات رمزی در نوشته های ایشان که به صورتهای مختلفی چیده شده اند. در عصر تیمور لنگ (فوت ۸۰۶ هـ ق)، فضل الله استرآبادی (مقتول ۷۹۶ هـ ق) فرقه «حروفی» را پایه گذاری کرد، اما در پایان همین دوره، حروفی ها رو به اضمحلال رفتند و در عوض فرقه «نقطوی» قدرت یافتند و توانستند تا چند قرن نه فقط ایران، بلکه هندوستان و ترکیه را نیز تحت تاثیر قرار دهند. اهل نقطه، واحدیه و امناء، پسیخانیان یا پسیخان ها، محمودیه، ملاحده، تناسخیه یا اهل تناسخ و اهل زندقه نام های دیگریست که بر نقطویان نهاده شده است. جریان نقطویه را می توان به سه مقطع تاریخی تقسیم نمود:۱. چگونگی پیدایش و تکوین این فرقه که قرن نهم را در برمی گیرد و اغلب آرای دینی آنها به همین زمان برمی گردد.۲. دوره تکاپوی سیاسی نقطویه؛ در این دوره نقطویه بیش از آنکه جریانی صوفیانه یا مذهبی باشد در پوشش متصوفه به فعالیتهای گسترده سیاسی علیه نظام موجود می پردازد که به سختی نیز سرکوب می گردد، این مقطع از تکاپوی نقطویان، مقارن با حکومت صفویه است.۳. پس از دوره صفوی که بسیاری از نقطویان علی رغم آنکه برای حفظ اندیشه های خود به هند هجرت کردند؛ اما با گذشت زمان، آرام آرام، دیگر از نقطویان با این نام و بصورت مشخص نشانی نمی توان یافت اما اندیشه های آنان در فرق دیگر قابل جستجو و تشخیص است، یعنی دروه انتقال میراث فکری آنان به دیگران، از جمله فرق مذهبی که بسیاری از آرائ و تفکرات نقطوی را در خود جای دادند، بابیه بودند.
چگونگی پیدایش و تکوین
محمود پسیخانی بنیانگذار نقطویه در روستای پسیخان، نزدیک فومن گیلان به دنیا آمد. وی از پیروان فضل الله استرآبادی بنیانگذار حروفیه بود. اما به خاطر ادعای مغرورانه اش از جنبش طرد شد. از این رو القاب او نزد حروفیه، «محمود مردود» و «محمود مطرود» بود. گفته می شود او در سال ۸۰۰هـ ق یعنی آغاز سده نهم هجری خود را مهدی و آورنده شریعتی نو می دانست. در واقع هیچ اطلاعی درباره زندگی او در دست نیست، جز اینکه او در سال ۸۱۸ هـ ق هنگامی که نوشتن یکی از کتابهایش «جواز السائرین» را به پایان رساند ساکن استرآباد بوده است. او در سال ۸۳۱ هـ ق درگذشت. احتمالا با غرق کردن خود در رود ارس خودکشی کرد. اما نقطویان این ادعا را همچون دروغی دشمنانه رد می کنند. گفته می شود محمد پسیخانی ۱۶ کتاب و ۱۰۰۱ رساله (نسخ) در گسترش آیین خویش نوشته است.مهمترین آموزه محمود نوعی «ماده گرایی معتقد به تناسخ» است که بر طبق آن ذرات بدن بعد از مرگ متلاشی نمی شود؛ بلکه به عنوان یک توده مجزا جذب خاک می شود و دوباره بصورت گیاه یا جماد ظاهر می شود. احتمالا بوسیله حیوان ها یا انسان ها مصرف می شود، شان و مرتبه وجودی که آنها سرانجام به آن تبدیل خواهند شد بسته به میزان فضیلت و معرفتی دارد که مالک پیشین کسب کرده است. هنگامی که وجودی از یک مرتبه به مرتبه دیگر صعود یا نزول می کند آثار نشاة (وجود) پیشین قابل رؤیت است. این آثار را با چشم بصیرت می توان دید و درک این آثار را احصاء می گویند. محمود مدعی بود تجسد یافته مقام اعلی رسول اکرم(صلی الله علیه و آله وسلّم) و علی(علیه السّلام) است، همچنین موسی(علیه السّلام) در امام حسین(علیه السّلام) تجسد یافته و فرعون در یزید. در نزد او کل عمر عالم ۶۴۰۰۰ سال است که به چهار دوره ۱۶۰۰۰ ساله تقسیم می شود که به ترتیب عبارتند از: ظهور، بطون، سر، علانیه. هریک از این دوره ها به نوبت به ۸۰۰۰ سال دور عرب (دوره استعراب)، که در طول آن هدایت بشریت به «مرسل مکمل عرب» واگذار شده است و ۸۰۰۰ سال دور پارسی (دوره استعجام) که «مبین مکمل عجم» بر آن ریاست دارد تقسیم می شود. ظهور محمود پسیخانی دلالت دارد بر آغاز یکی از همین ادوار پارسی و گیلان و مازندران در دور او جایگزین مکه و مدینه شده اند. وی برای اینکه اعداد و ارقامش دقیق تر گردد ماه ها را هم به ۳۲ روز فرض کرده که ضریبی از هشت باشند و هفته را نیز به هشتک تبدیل نمود و به این ترتیب آغاز سال ۸۰۰ هـ ق را پایان دور عرب و آغاز دور عجم می خواند. عجمگرایی و عرب ستیزی از بارزترین جنبه های فکری نقطویه است که در حقیقت وجه مشترک جریانات سیاسی-مذهبی ایران دوره اسلامی است، خصوصا در این زمان که پس از پایان سیطره عرب، قوم وحشی و غارتگر مغول بر کشور حاکم شده بودند این جنبه در بین چنین حرکت هایی بیشتر بچشم می خورد. همچنین محمود از اندیشه کهن هزاره ها در ایران یاری جسته و برای هر هزار سال یک «مبین» قرار می دهد. محمود هرگز ازدواج نکرد و در آیین خود مرتبه ای را بنیان نهاد که «واحد» خوانده می شد و این رتبه در واقع برابر با انسان کامل و حتی مطابق باورهای نقطویان برابر خدا محسوب می شد. انسانی که به واحد رسیده بود و خدا می شد در این مرحله وی آزادی عمل کامل می یافت و خود محور و معیار همه چیز می شد. این اندیشه به نوعی با باورهای تناسخی نقطویان پیوند خورده بود؛ زیرا در عقاید تناسخی آنها هر چیزی کمالی داشت، مثلا کمال حیوانات اسب و میمون بود و کمال انسان نیز رسیدن به خود و خدا شدن بود. محمود همواره پیروان خود را به زهد و تقوا تشویق می کرد و حتی بلندترین مقام انسانی را در ترک لذایذ و تجرد جستن از دنیا بازگو می کرد، در مقابل «واحد» مرتبه «امناء» بود یعنی: نقطویانی که زهد و تقوا پیش می گیرند اما ازدواج هم می کنند، افراد متاهل این گروه را «امین» می خوانند. امنا هرگز نمی توانند به مقام واحد برسند. از این رو به نقطویان «واحدیه» نیز می گویند. واژه واحد طبق حروف ابجدی برابر عدد ۱۹ می شود و این عدد از ارقام مهم و مذهبی آیین نقطوی است.
← سید بودن مدعیان مهدویت
در زمان شاه اسماعیل، نخستین پادشاه صفوی، جنبش نقطوی برای اولین بار در انجدان نزدیک کاشان ظاهر شد. انجدان مرکز اصلی اسماعیلیه پس از الموت بود و شاه طاهر سی و یکمین امام اسماعیلیه نزاری با جمع کردن نقطویان و عده ای دیگر موجبات خشم شاه اسماعیل را فراهم آورد و بعد از آن به سرعت مجبور به فرار به هند شد. در سال ۹۸۱ هـ ق شاه طهماسب، مراد میرزا، سی و ششمین امام اسماعیلیان را بهمراه حامیان اسماعیلی و نقطویش در انجدان شکست داد و خود اورا بقتل رساند. در سال آخر پادشاهی طهماسب بسیاری از نقطویان در کاشان دستگیر شدند. در این ضمن مراکز فعالیت نقطویان به ساوه، نائین، اصفهان و به ویژه قزوین گسترش یافت. آیین نقطوی در قزوین توسط درویش خسرو تبلیغ می شد. درویش خسرو در زمان شاه طهماسب با محدودیت هایی مواجه شد اما در دوران شاه اسماعیل دوم، سلطان محمد خدابنده و سال های آغازین حکومت شاه عباس به دور لز مزاحمت بسر می برد. رابطه شاه عباس با درویش خسرو در ابتدا بسیار دوستانه و صمیمانه بود و حتی توسط درویش تراب و درویش کمال اقلیدی با رتبه امین به جرگه نقطویان درآمد. اما جنبش نقطوی برای شاه عباس بدون خطر نبود و در سال ۹۹۹ هـ ق قیامی نقطوی در اصطهبانات فارس بوقوع پیوست که سرکوب شد. رابطه شاه عباس با درویش خسرو طی دوسال رو به تیرگی نهاد و سرانجام با حمله به تکیه او در قزوین، بسیاری از نقطویا کشته و یا دستگیر شدند و درویش خسرو نیز پس از سه روز شکنجه به قتل رسید و جسدش تا یک هفته بر سر دار در معرض عموم قرار گرفت. دستگیری و اعدام نقطویان در دیگر شهرها دنبال شد و در کاشان این فرقه برای همیشه ریشه کن شد. در این زمان بسیاری از نقطویان که شامل تعداد قابل توجهی شاعر بود به هند پناهنده شدند، کسانی چون وقوعی نیشابوری، حیاتی کاشانی، علی اکبر تشبیهی، ملاصوفی مازندرانی (آملی)، حکیم عبادالله کاشانی و عبدالغنی یزدی. نقطویان در پیشگویی هایشان اکبر شاه، امپراطور هند، را بعنوان نامزد دیگر فرکانروایی هزاره معرفی می کردند و بدین طریق در پایه ریزی آیین الهی اکبر او را یاری دادند میرشریف آملی، یکی از نقطویان، در انجمن ۱۹ نفره ای که این آیین را ایجاد کردند حضور داشت. با روی کار آمدن جهانگیر در هند، نقطویان حضور فعال خود را در آنجا نیز از دست دادند. پس از شاه عباس، در زمان شاه صفی اول، بار دیگر درویش رضا در قزوین شورش کرده و کنترل شهر را نیز در دست گرفت اما قیام او شدیدا سرکوب شده و خود وی در ۱۰۴۱ گردن زده شد، در سال بعد پیروان درویش رضا، به رهبری شاطر گمنامی که شبیه او بود دوباره قیام کردند اما دوباره سرکوب شدند و این مهر پایانی بود بر شورش های نقطویه.
انتقال میراث فکری آنان
...

نُقْطَوّیه
(یا: نقطویان؛ پسیخانیه؛ نیز: نقطوی؛ اهل نقطه؛ واحدیه؛ محمودیه) فرقه ای منشعب از حروفیه، تأسیس شده به دست محمود پسیخانی گیلانی در ۸۰۰ق. پیروان این فرقه دربارۀ خواص نقطه عقایدی خاص داشتند و چون در تفسیر قرآن، نقطه را به جای حرف می گذاشتند به نقطویان شهرت یافتند. نقطه را واحد و اصل وجود می دانستند. اینان منکر رستاخیز بودند، جهان را قدیم می دانستند، معتقد به تناسخ صعودی و نزولی بودند و از زناشویی پرهیز می کردند و می گفتند خداوند نیرویی فراتر از انسان نیست و انسان کامل را با نام «مبین» می پرستیدند. پس از مرگ محمود پسیخانی (۸۳۱ق)، پیروانش، با دعوی مهدویت او، سال ها در ایران با دعاوی خود زیستند تا این که در عهد صفویه، به ویژه در زمان شاه عباس اول، تحت تعقیب و آزار و شکنجه قرار گرفتند و بیشتر سرانشان کشته شدند و باقی مانده شان به هند گریختند و در آن جا از حمایت اکبرشاه گورکانی برخوردار شدند و جماعتی را به کیش خود درآوردند.