[ویکی فقه] نظر به اینکه حیات بشری بر عرصه گیتی، وابسته به منابع موجود کره زمین بوده و با توجه به محدودیت دسترسی به این منابع، بحث مصرف و اصلاح الگوی آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است. به ویژه آنکه با گسترش زندگی شهرنشینی و افزایش دامنه فعالیت های تبلیغاتی رسانه های مختلف و تشویق به مصرف بیشتر کالاهای مصرفی، شاهد روند لجام گسیخته ای در مصرف انسان های معاصر هستیم. نوشتار حاضر می کوشد ضمن بررسی اجمالی در معنا و مفهوم مصرف، مصرف گرایی و اصلاح الگوی مصرف به تبیین برخی عوامل مصرف زدگی جوامع و آفات اسراف و تبذیر منابع خدادادی پرداخته و اشاره ای به پاره ای از توصیه های مرتبط اصلاح الگوی مصرف داشته باشد.
صرفه جویی و به عبارت دیگر مدیریت مصرف منابع مبتنی بر آینده نگری، به ضرورتی اجتناب ناپذیر تبدیل شده است؛ چراکه امروزه حجم جمعیت در سطح جهان گسترش پیداکرده است. محدودیت منابع در دسترس بشر از یک سو و عدم توزیع متوازن منابع محدود موجود از سوی دیگر (که بخشی از آن، بنابر عوامل طبیعی و جغرافیایی و تقسیمات کشورها در سطوح مختلف زمین بوده و بخشی دیگر منبعث از عدم توازن قدرت کشورها در تسلط و بهره برداری از این منابع است)؛ بر مشکل فوق افزوده است. البته باید در نظر داشت که این امر به هیچ وجه به معنای ناکافی بودن منابع موجود در کره زمین برای ساکنان آن نبوده و نیست. آنچه بشر را از نظر تامین منابع، با چالش روبرو کرده، اسراف کاری و هدر رفتن بسیاری از منابع جهان توسط برخی از ساکنان زمین است. "ژزوئه دو کاسترو" در این باره می نویسد: «نیک می دانیم که نعمت های موجود در کره زمین، برای ساکنان آن کافی است. با این حال می بینم، گرسنگی پدیده ای جهانی به شمار می رود و بیشتر ساکنان روی زمین از گرسنگی رنج می کشند. گرسنگی را طبیعت به ما تحمیل نکرده است؛ بلکه خاستگاه این فاجعه، شرایط فرهنگی جامعه های انسانی است». استفاده از وسایل تاثیرگذار بر ذهن انسان، برای سودمند یافتن کالاهای تولیدشده و در نتیجه اقدام به خرید و مصرف آن، تاثیری بسیار ویران گر بر تعادل روانی مردم جوامع مختلف گذاشته و از خودبیگانگی و روان پریشی های گوناگونی را در لایه های بسیار گسترده ای از مردم پدید می آورد. این الگوی مصرف اسراف کارانه، ریشه در آز و طمع برخی جوامع انسانی دارد و علاوه بر آلودگی های زیست محیطی، در تامین زندگی بخش زیادی از بشریت، ایجاد مشکل کرده است. از این رو کنکاش و بررسی ابعاد مختلف مصرف گرایی در جوامع مصرف زده و پرداختن به راه کارهای مقابله با آن، ضمن بررسی چرایی و چگونگی ترویج این فرهنگ ناسالم، ضروری می نماید؛ لذا این نوشتار بر آن است ضمن تبیین مفهومی این مقوله و برخی مقولات مرتبط، بررسی اجمالی این امور را پی گیری کرده و برخی توصیه های زمینه ساز اصلاح الگوی مصرف را عنوان نماید.
تبیین مفهوم مصرف و مصرف گرایی
مصرف که از آن به واژه "استهلاک" نیز تعبیر شده، «فرایندی است که در آن ارزش استفاده چه به صورت تبدیل آن در فرایند تولید (مصرف تولیدی) و چه به صورت استفاده ناب و ساده آن در هنگام مالکیت برای ارضاء نیازها (مصرف مصرفی یا مصرف نهایی)، از بین می رود.» از آن جایی که این فرایند، در واقع همان عمل افراد برای استفاده از کالا یا تولید آن است؛ علاوه بر محسوب شدن به عنوان یک فعالیت اقتصادی، یک مقوله اجتماعی و فرهنگی قلمداد شده و یک مرام و خواست فرهنگی و اجتماعی به شمار می رود که حوزه های فرهنگی و اجتماعی را نیز در برمی گیرد. این فرایند در دوره های مختلف انقلاب صنعتی، فرهنگ های گوناگونی به خود گرفت و در هر دوره، براساس امکانات تولید صنعتی، فرهنگ مصرفی ویژه ای شکل گرفت و نظریه های اقتصادی مناسب آن پدیدار گردید؛ تا اینکه در قرن بیستم، فرهنگ مصرف گرایی مطابق نیاز جامعه سرمایه داری به مصرف بیشتر (که در اثر تولید انبوه به وجود آمده بود)، در غرب ظاهر شد و به تدریج دامنه آن به کشورهای در حال توسعه و جهان سومی گسترش یافت. مصرف گرایی به عنوان یک فرایند اجتماعی، بر مصرف مصرفی تکیه کرده و مصرف هرچه بیشتر کالاهای مصرفی، اعم از بادوام و بی دوام را مورد تاکید قرار می دهد. در این فرهنگ، افراد در خرید همیشگی کالاها و خدمات جدید، درگیر می شوند؛ در حالی که هیچ توجهی به نیاز یا عدم نیاز به این کالا و خدمات، قابلیت دوام آنها، مبدء تولید یا پیامدهای زیست محیطی تولید و مصرف آن ها، نمی کنند. در واقع باید مصرف گرایی یا مصرف زدگی را «از بین بردن یا صرف کردن از طریق به کار بردن و هزینه کردن بیهوده» دانست. جامعه ای که این فرهنگ بر آن حاکم گردد، همان جامعه مصرفی خواهد شد؛ که در آن، بنا به نظر بودریار، «مصرف مبتنی بر خواست، مطرح می شود؛ نه صرفا مبتنی بر نیاز؛ یعنی مصرف با میل آمیخته می شود و سلیقه و میل افراد در جامعه، بر نوع آن تاثیر می گذارد.» در چنین جامعه ای که شعار خرید و مصرف بیشتر رواج می یابد، مصرف گرایی، به نوعی وجهه اجتماعی و نه به یک نیاز ضروری تبدیل می شود؛ بلکه گاه به عنوان «تمایز یک گروه از گروه دیگر یا به عنوان بیان یک منزلت اجتماعی» خواهد بود. این جامعه، که محل نمایش و عرضه کنندگی کالاهای گوناگون به منظور ایجاد احساس عدم کمیابی کالا در مصرف کننده است، با رشد غلبه آگهی تجاری در جهت نمایش کالا و ایجاد مصرف کننده ی با دوام و قابل اتکاء، روبروست، سعی می کند با رفع محدودیت استقراض و از بین بردن قبح بدهکاری، زمینه خرید هرچه بیشتر و از روی میل را برای مصرف کننده فراهم آورد.
عوامل بروز مصرف گرایی
در ریشه یابی بروز و گسترش فرهنگ مصرف زدگی در یک جامعه، عوامل درون فردی و برون فردی گوناگونی می توانند دخیل باشند؛ که با شناخت آنها می توان به راهکارهای مناسب، جهت اصلاح الگوی مصرف یک جامعه، دست یازید. برخی از این عوامل، که لازم است در نهادینه کردن الگوی صحیح مصرف مورد توجه قرار داد، عبارتند از:
← عقده های روانی افراد
...
صرفه جویی و به عبارت دیگر مدیریت مصرف منابع مبتنی بر آینده نگری، به ضرورتی اجتناب ناپذیر تبدیل شده است؛ چراکه امروزه حجم جمعیت در سطح جهان گسترش پیداکرده است. محدودیت منابع در دسترس بشر از یک سو و عدم توزیع متوازن منابع محدود موجود از سوی دیگر (که بخشی از آن، بنابر عوامل طبیعی و جغرافیایی و تقسیمات کشورها در سطوح مختلف زمین بوده و بخشی دیگر منبعث از عدم توازن قدرت کشورها در تسلط و بهره برداری از این منابع است)؛ بر مشکل فوق افزوده است. البته باید در نظر داشت که این امر به هیچ وجه به معنای ناکافی بودن منابع موجود در کره زمین برای ساکنان آن نبوده و نیست. آنچه بشر را از نظر تامین منابع، با چالش روبرو کرده، اسراف کاری و هدر رفتن بسیاری از منابع جهان توسط برخی از ساکنان زمین است. "ژزوئه دو کاسترو" در این باره می نویسد: «نیک می دانیم که نعمت های موجود در کره زمین، برای ساکنان آن کافی است. با این حال می بینم، گرسنگی پدیده ای جهانی به شمار می رود و بیشتر ساکنان روی زمین از گرسنگی رنج می کشند. گرسنگی را طبیعت به ما تحمیل نکرده است؛ بلکه خاستگاه این فاجعه، شرایط فرهنگی جامعه های انسانی است». استفاده از وسایل تاثیرگذار بر ذهن انسان، برای سودمند یافتن کالاهای تولیدشده و در نتیجه اقدام به خرید و مصرف آن، تاثیری بسیار ویران گر بر تعادل روانی مردم جوامع مختلف گذاشته و از خودبیگانگی و روان پریشی های گوناگونی را در لایه های بسیار گسترده ای از مردم پدید می آورد. این الگوی مصرف اسراف کارانه، ریشه در آز و طمع برخی جوامع انسانی دارد و علاوه بر آلودگی های زیست محیطی، در تامین زندگی بخش زیادی از بشریت، ایجاد مشکل کرده است. از این رو کنکاش و بررسی ابعاد مختلف مصرف گرایی در جوامع مصرف زده و پرداختن به راه کارهای مقابله با آن، ضمن بررسی چرایی و چگونگی ترویج این فرهنگ ناسالم، ضروری می نماید؛ لذا این نوشتار بر آن است ضمن تبیین مفهومی این مقوله و برخی مقولات مرتبط، بررسی اجمالی این امور را پی گیری کرده و برخی توصیه های زمینه ساز اصلاح الگوی مصرف را عنوان نماید.
تبیین مفهوم مصرف و مصرف گرایی
مصرف که از آن به واژه "استهلاک" نیز تعبیر شده، «فرایندی است که در آن ارزش استفاده چه به صورت تبدیل آن در فرایند تولید (مصرف تولیدی) و چه به صورت استفاده ناب و ساده آن در هنگام مالکیت برای ارضاء نیازها (مصرف مصرفی یا مصرف نهایی)، از بین می رود.» از آن جایی که این فرایند، در واقع همان عمل افراد برای استفاده از کالا یا تولید آن است؛ علاوه بر محسوب شدن به عنوان یک فعالیت اقتصادی، یک مقوله اجتماعی و فرهنگی قلمداد شده و یک مرام و خواست فرهنگی و اجتماعی به شمار می رود که حوزه های فرهنگی و اجتماعی را نیز در برمی گیرد. این فرایند در دوره های مختلف انقلاب صنعتی، فرهنگ های گوناگونی به خود گرفت و در هر دوره، براساس امکانات تولید صنعتی، فرهنگ مصرفی ویژه ای شکل گرفت و نظریه های اقتصادی مناسب آن پدیدار گردید؛ تا اینکه در قرن بیستم، فرهنگ مصرف گرایی مطابق نیاز جامعه سرمایه داری به مصرف بیشتر (که در اثر تولید انبوه به وجود آمده بود)، در غرب ظاهر شد و به تدریج دامنه آن به کشورهای در حال توسعه و جهان سومی گسترش یافت. مصرف گرایی به عنوان یک فرایند اجتماعی، بر مصرف مصرفی تکیه کرده و مصرف هرچه بیشتر کالاهای مصرفی، اعم از بادوام و بی دوام را مورد تاکید قرار می دهد. در این فرهنگ، افراد در خرید همیشگی کالاها و خدمات جدید، درگیر می شوند؛ در حالی که هیچ توجهی به نیاز یا عدم نیاز به این کالا و خدمات، قابلیت دوام آنها، مبدء تولید یا پیامدهای زیست محیطی تولید و مصرف آن ها، نمی کنند. در واقع باید مصرف گرایی یا مصرف زدگی را «از بین بردن یا صرف کردن از طریق به کار بردن و هزینه کردن بیهوده» دانست. جامعه ای که این فرهنگ بر آن حاکم گردد، همان جامعه مصرفی خواهد شد؛ که در آن، بنا به نظر بودریار، «مصرف مبتنی بر خواست، مطرح می شود؛ نه صرفا مبتنی بر نیاز؛ یعنی مصرف با میل آمیخته می شود و سلیقه و میل افراد در جامعه، بر نوع آن تاثیر می گذارد.» در چنین جامعه ای که شعار خرید و مصرف بیشتر رواج می یابد، مصرف گرایی، به نوعی وجهه اجتماعی و نه به یک نیاز ضروری تبدیل می شود؛ بلکه گاه به عنوان «تمایز یک گروه از گروه دیگر یا به عنوان بیان یک منزلت اجتماعی» خواهد بود. این جامعه، که محل نمایش و عرضه کنندگی کالاهای گوناگون به منظور ایجاد احساس عدم کمیابی کالا در مصرف کننده است، با رشد غلبه آگهی تجاری در جهت نمایش کالا و ایجاد مصرف کننده ی با دوام و قابل اتکاء، روبروست، سعی می کند با رفع محدودیت استقراض و از بین بردن قبح بدهکاری، زمینه خرید هرچه بیشتر و از روی میل را برای مصرف کننده فراهم آورد.
عوامل بروز مصرف گرایی
در ریشه یابی بروز و گسترش فرهنگ مصرف زدگی در یک جامعه، عوامل درون فردی و برون فردی گوناگونی می توانند دخیل باشند؛ که با شناخت آنها می توان به راهکارهای مناسب، جهت اصلاح الگوی مصرف یک جامعه، دست یازید. برخی از این عوامل، که لازم است در نهادینه کردن الگوی صحیح مصرف مورد توجه قرار داد، عبارتند از:
← عقده های روانی افراد
...
wikifeqh: مصرف_گرایی
