ماوراءالنهر

سرزمین های واقع در حوضهٔ آبریز دو رود آمودریا و سیردریا، دربرگیرنده ایالات چغانیان، ختلان، کش، نخشب، بخارا، سمرقند، اسروشنه، فرغانه، چاچ و اسپیجاب، پس از فتوحات اعراب به ماوراءالنهر معروف شد. این سرزمین از دیر باز شرقی ترین ایالت ایران باستان و از دورهٔ هخامنشی زیر تابعیت امپراتوری ایران بود و سکنهٔ آن عمدتاً سغدی و خوارزمی بودند. این سرزمین بعدها در دوران هخامنشیان جزو ساتراپی سغد شد.
۱۵۰۰ سال پیش، مدتی مانده به ظهور اسلام و سپس گسترش آن به خاورمیانه، ایران، هند، ماوراءالنهر و آفریقا، مردمی که میان آمودریا و سیردریا می زیستند، دولتی متشکل و واحد نداشتند. از خوارزم تا بخارا، از سمرقند، تا تاشکند و بلخ، هر شهری برای خود پادشاهی بومی و درباری کوچک داشت و هر پادشاهی در شهرهای کوچک تر دور و بر شاهزاده ها و حاکمان تابع خود را صاحب بود. آنها با همدیگر رابطه نزدیک داشتند، اما، همزمان، رقیب و گاه دشمن یکدیگر نیز بودند.
زبان بیشتر مردم، سغدی، فارسی میانه، خوارزمی و دیگر زبان های ایرانی شرقی بود. در طرف بلخ، پامیر و افغانستان کنونی نیز دیگر زبان های ایرانی شرقی رایج بود. اقلیتی نیز ترک زبان بودند. بسیاری از آنها در دوره ساسانیان به فرارود کوچ کرده بودند.
اکثر مردم فرارود پیرو مزدیسنا و بودا بودند. برخی مسیحی نسطوری، یهودی و پیرو آیین های مزدک و مانوی بودند. ترک­ های ماوراءالنهر اکثراً مانند هم قومان خود در اوراسیا پیرو آیین شمن باوری بودند. بخش کوچک تری از آنان پیرو باورهای دیگری مانند بودا و غیره شده بود. قرن ها بود که در مناسبات قبایل بیابان گرد با ایرانیان و چینی ها تجارت، رفت و آمد، ازدواج، مبادلات فرهنگی و زبانی، کوچ و مهاجرت، دست­اندازی و تهاجم های مرزی چیزی عادی بود.
چون اعراب از خراسان به این ناحیه تاختند، پس از غلبه بر آنجا، آن را ماوراءالنهر نامیده و ضمیمهٔ خراسان ساختند. حملات اعراب به ماوراءالنهر از سال ۴۷ ه‍. ق در زمان حکومت زیاد بن ابیه در عراقین آغاز شد. با مهاجرت جمع زیادی از اعراب کوفه و بصره به خراسان، علاوه بر اینکه امنیت حمله کنندگان تأمین شد، ادامهٔ فتوحات نیز ممکن گردید. اگرچه از آن پس تا زمان قتیبة بن مسلم، تلاش برای فتح ماوراءالنهر ادامه یافت، عملاً فعالیت اعراب مسلمان در آن ناحیه از تاخت و تازهای پراکنده فراتر نرفت. با انتصاب قتیبة بن مسلم به حکومت خراسان در سال ۸۲ قمری بر موفقیت اعراب در ماوراءالنهر بسیار افزوده شد. با تلاش ها و حملات متعدد وی، بالاخره تا سال ۹۶ ه‍. ق سلطهٔ اعراب بر بیشتر فرارود تا سیردریا گسترده شد. مهاجرت تعداد زیادی از اعراب و اسکان آنها در نقاط مختلف ماوراءالنهر از جمله بخارا فتح این ناحیه قطعی به نظر می رسید؛ اما با مرگ قتیبه و شورشهایی که در پی آن رخ داد شاهزادگان و امیران بومی آن ناحیه با یاری گرفتن از امپراتوری ترک قراخانیان سر به شورش برداشتند و دوباره مستقل شدند. چنان که تا دو دههٔ بعد، والیان عربِ خراسان ناچار به جدال و کشمکش در این منطقه بودند و تنها در زمان امارت نصر بن سیار، آخرین امیر اموی خراسان، در سال ۱۲۱ ه‍. ق این ستیزه ها پایان یافت. از آن پس تا پایان عصر اموی، این منطقه پیوسته ضمیمهٔ خراسان بود و از طریق حکمران عرب مستقر در مرو اداره می شد.

آمودریا با گذر از مرزهای شمالی افغانستان با تاجیکستان و گذر از کشورهای ترکمنستان و ازبکستان از سمت جنوب به دریاچهٔ آرال ( دریاچه خوارزم ) می ریزد.
سیر دریا با عبور از کشورهای قرقیزستان و ازبکستان و جنوب کشور قزاقستان از سمت شمال به دریاچه آرال می رسد. آمودریا و سیردریا پرآب ترین رود های آسیای میانه هستندکه می توان با یافتن این دو رود در تصاویر یا نقشه ها، محدوده ی سرزمین ماوراءالنهر ( سرزمین بین این دو رود ) را مشاهده کرد.
نام این منطقه قبل از اسلام ( فرارود ) بود که بعد از ورود اسلام به ایران در قرن اول هجری ماوراءالنهر خوانده شد ماوراءالنهر مدت پنج قرن بزرگترین مهد تمدن اسلامی ایران و مرکز حکومتهای ایرانی بوده است و تا دوره ٔ قاجاریه هم تابع حکومت مرکزی ایران قرار داشته است مردم ماوراءالنهر تا زمان ابوعلی سینا به فارسی تکلم می کرده اند ماوراءالنهر مولد و مدفن بسیاری از دانشمندان بزرگ ایرانی است. در ضمن باید در نظر داشت ماوراالنهر و بین النهرین مشهور دو سرزمین متفاوت هستند.