شیخ مفید و اجتهاد شیعه

[ویکی فقه] یکی از شخصیت هایی که بازخوانی افکار و اعمال او بازخوانی یک نسل بلکه یک مکتب است، شیخ اجل ابوعبدا... محمدبن نعمان حارثی عکبری بغدادی مشهور به شیخ مفید (ت ۴۱۳ ه. ق) است.
شناخت زندگی او به هر انسان معتقد و صاحب غیرت دینی کمک می کند تا بتواند از حریم دین و مذهب به درستی و با اقتدار، دفاعی آگاهانه و معقول داشته باشد. هر کسی کم ترین مطالعه ای را در مذهب شیعه داشته باشد به نقش محوری او در اعتلای اسم و رسم شیعه پی خواهد برد. شیخ مفید به اعتراف شاگرد پرآوازه اش شیخ طوسی (ت ۴۶۰ ه. ق) از جهت علم و اخلاق بر همگان برتری داشت و در فقه و کلام همتائی نداشت و تالیفات او به بیش از دویست کتاب کوچک و بزرگ می رسد. او که در بغداد جایگاهی ویژه داشت. بعد از درگذشت بسیاری از بزرگان قم مثل شیخ صدوق (ت ۳۸۰ ه. ق) و انتقال مرکز تشیع از قم به بغداد در سند مرجعیت تمام شیعه قرار گرفت. بغداد در زمان شیخ مظهر علم و تمدن اسلامی به شمار می رفت و معجونی از مکاتب مختلف هم چون: اشعری، معتزلی، قشرگرائی، حنبلی و... را در بر داشت که هر کدام برای اثبات حقانیت خود سعی و تلاش وافری داشتند ولی با وجود این، شیخ مفید با هوش و علم سرشار خود و تکیه بر معارف بلند شیعه علاوه بر این که بر مکاتب دیگر غلبه نمود توانست از طرف خلیفۀ سنی مذهب آن زمان سند و کرسی درسی را که مختص به علمای طراز اول بغداد بود به خود اختصاص دهد. و چنان موقعیتی پیدا کند که سلاطین دیلمی به حضورش شرفیاب شوند.
ابعاد زندگی علمی شیخ مفید
یکی از ابعاد زندگی علمی شیخ مفید، تاثیر به سزای او در اجتهاد شیعه است که به حق می توان او را یکی از مؤسسین مراحل تکامل فقه و اجتهاد بعد از عصر تبیین و عصر محدثان دانست. شیخ علاوه بر این که به دفاع از عقاید اسلام و به خصوص شیعه اهتمام خاصی داشت نسبت به ترمیم و اصلاح جبهۀ خودی از افکار سست و بی منطق نیز غافل نبود و از آن جا که در زمان او اخباری گری در شیعه به موازات قشرگرائی اهل حدیث و حنابله در بین اهل سنت رونق فراوان داشت. با این فکر باطل مبارزه کرد و با تالیف کتبی ناظر به کتب و نظرات رئیس المحدثین شیخ صدوق (رحمة الله علیه) به دفتر آثار او پرداخت و توانست تا حد زیادی راه تکمیل اجتهاد را برای شاگردش شیخ الطائفه محمدبن الحسن الطوسی (رحمة الله علیه) هموار نماید. مقایسه ای مختصر بین کتاب المقنع شیخ صدوق (رحمة الله علیه)و کتاب المقنعة شیخ مفید (رحمة الله علیه)خود شاهد صدق این مدعاست. شیخ مفید که عقل را به عنوان ابزاری کارآمد جهت شناخت قرآن و اخبار می دانست، با اندیشه اهل حدیث و ظاهرگریان مبنی بر تعصب بیجا بر متون روائی و عدم دخالت عقل در فهم قرآن و روایات مخالف بود و لذا در کتابش به فروعاتی از احکام اشاره می کند که هیچ یک از روایات مستقیما متعرض آن نشده است و فقط با ابزار عقل می توان به آن ها دست یافت. دقت در کتب فقهی قبل از شیخ مفید (رحمة الله علیه)مثل کتاب الشرایع علی بن بابویه (رحمة الله علیه) پدر شیخ صدوق (رحمة الله علیه)بیان گر این نکته است که کتب فقهی ایشان دقیقا رونوشت متون روائی است. این تعطیل اجمالی عقل تا حدی بود که به گفته شیخ طوسی (رحمة الله علیه)اگر در کتب فقهی و روائی الفاظ مترادف جایگزین الفاظ روایات می شد از آن وحشت داشتند و چه بسا از درک آن عاجز می شدند.
ویژگی شیخ مفید
از ویژگی های دیگر شیخ مفید (رحمة الله علیه) این است که می توان او را مؤسس فقه مقارن دانست فقهی که نظریه نظرات اهل سنت دارد و بین آراء و نظرات فقهی شیعه و سنی مقایسۀ عالمانه انجام می دهد. کتاب او بنام «الاعلام فیما اتفقت الامامیه علیه من الاحکام» همان طور که خودش در مقدمه آن می گوید، اولین کتاب در فقه مقارن است که بعدها به وسیله سید مرتضی (رحمة الله علیه)(ت ۴۳۶ ه. ق) در کتاب الانتصار و شیخ طوسی (رحمة الله علیه)در کتاب الخلاف به اوج خود رسید.شیخ مفید در تدوین اصول فقه شیعه به صورت منصبط نیز نقشی اساسی داشت و حتی بعضی کتاب او را به نام "التذکره باصول الفقه" اولین اصول فقه مدون و مصنف در تاریخ این علم می دانند. برای پی بردن به نقش شیخ مفید (رحمة الله علیه)در ارائه طرحی جامع در اجتهاد و استنباط احکام از منابع آن کافی است مراجعه ای به کتب فقهی او و به خصوص کتاب "جوابات اهل الموصل فی العدد و الروایة" بیاندازیم. متدی که فقهای عصر ما در مواجهه با نظرات مخالف خود در برداشت از آیات و روایات برگزیده اند، دقیقا مشابه روشی شیخ مفید (رحمة الله علیه)در این کتاب در مقام رد اهل حدیث در مساله ۳۰ روز بودن ماه رمضان است.این سیر استدلال با مختصری کم و زیاد در کتب فقهی اعلام از علمای معاصر موجود است، که نشان گر قوت و منطق قوی روشن فقهی او و تاثیر پایدارش در اجتهاد شیعه است که تا این حد مورد قبول همگان واقع شده است.حاصل کلام این که موفقیت های به دست آمده در زمینۀ اجتهاد که مرهون تلاش بسیاری از علماء مثل شیخ مفید (رحمة الله علیه)و رویاروئی خستگی ناپذیر او با افکار اهل حدیث است، لزوم بازنگری مجدد متون دینی و فقهی و حتی بازنگری متد اجتماعی شیخ مفید و افکار او در مقابل اهل حدیث را گوشزد می کند، تا جبهه خودی روز به روز از افکار احتمالی سست و بی منطق مهذب تر شود و بر اتقان مسلمات آن افزوده گردد.