شناخت شناسی

[ویکی فقه] شناخت شناسی نوعی دانش فلسفی و عقلی است که ماهیت و حقیقت معرفت را تحلیل و مقومات آن را بررسی می کند و مبانی و حدود آن را مورد ارزیابی قرار می دهد و قابلیت اعتماد به ادعاهای معرفتی را بررسی می نماید.
شناخت شناسی یکی از مهم ترین شاخه های فلسفه است. تا جایی که بسیاری آن را در کانون فلسفه معاصر دانسته اند؛ این دانش که به نام اپیستمولوژی شناخته می شود، درصدد است تا به ما بگوید آیا شناخت حاصل شدنی است؟ اصلاً شناخت چیست؟ شرایط دانستن کدامند؟ با چه منابع و ابزاری باید به آن برسیم؟ این ها و ده ها پرسش دیگر، پاسخ خود را فقط از این دانش طلب می کنند. در نوشتار حاضر سعی در تعریف و تحلیل شناخت داریم. تعریف و واکاوی مؤلفه های معرفت از مهم ترین مباحث مطرح در شناخت شناسی معاصر به حساب می آید. این مساله از زمان افلاطون اولین فیلسوف یونانی مورد بحث قرار گرفته است، در این میان او تعریفی متشکل از سه جزء ارائه نموده است. این تعریف که به تعریف سنتی شناخت معروف است معرفت را باور صادقی می داند که موجه باشد. در این مقاله هر یک از این اجزاء را تشریح کرده و جایگاهشان در تعریفِ مورد اشاره را توضیح داده ایم. البته هر چند این تعریف سالیان متمادی یگانه تعریف موجود از شناخت بود اما در سال ۱۹۶۳ ادموند گتیه با طرح چند مثال نقض، فیلسوفان معرفت را به تکاپوی رد و یا اصلاح تعریف سنتی واداشت، لذا شایسته است پس از تحلیل ارکان و اجزاء شناخت به بررسی این مثال های نقض که انقلابی در عرصه شناخت شناسی ایجاد کرده اند، بپردازیم.
واژه شناسی
واژه شناخت شناسی، ترجمه اپیستمولوژی (epistemology) بوده کلمه ای که برگرفته از دو کلمه یونانی باستان، یعنی «episteme» به معنای شناخت یا معرفت و «logos» به معنای گفتار یا نظریه است. کلمه "episteme" را در زبان انگلیسی به "Knowledge" و در زبان عربی به «علم»، ترجمه کرده اند. توجه دقیق به واژه اپیستمه (episteme) و موارد کاربرد آن، اختلاف آن را با کلمه "Knowledge" در زبان انگلیسی آشکار می سازد. مثلاً علم و معرفت به جزئیات مانند علم به کلیات مدلول کلمه "Knowledge" است و لکن در یونان باستان، واژه "episteme" فقط در مورد علوم کلی استعمال می شده است. بدین جهت اطلاق اپیستمی (episteme) بر معرفت به این قاعده کلّی که: «اصل همه اشیاء آب است»، مُجاز بوده ولی معرفت به وجود گُلِ مصنوعی خاص و جزئی در روی میز معین، اپیستمی (episteme) نامیده نمی شده است، گر چه در زبان انگلیسی استعمال کلمه "Knowledge"در مورد آن صحیح است. از طرف دیگر وجود اختلاف نظر در باب اصل طبیعت، اصول اخلاقی و موارد دیگر، بین فلاسفه قبل از سقراط، موجب شده است تا عده ای (مانند پیرون) وصول به حقیقت را ناممکن دانسته و ادعای شکاکیت و لاادری گری کنند. در سایه چنین تفکّری است که محوریّت انسان در صحت و سقم علوم او، مدعای پرتوگراس و سایر سوفیست ها واقع شده بود. سقراط که چنین تفکر باطلی را بر نتافته بود، از این عده که مدعی اپیستمی (علم) بودند مطالبه دلیل کرده است زیرا ارائه تعریف دقیق و بیان ادلّه، از لوازم ادعای داشتن اپیستمی (episteme) بوده است. نیز لغت "techne" که در زبان انگلیسی به تکنولوژی (technology) ترجمه شده، نزد سقراط و افلاطون، در کنار واژه اپیستمی (episteme) مطرح بوده و بر علم به فنون و مهارت ها مانند داشتن مهارت اسب سواری اطلاق می شده است. جهان دینی نیز از تاثیر مباحث علم در امان نبوده است به طوری که ورود مباحث علم به میان متفکران مذهبی مسیحی و مسلمان به صورت پرسش و استفسار از کیفیت علم به خداوند ظهور کرده است. بیان ضابطه دقیق اپیستمی (episteme) و تمایز آن با دُکسا (doxa) (که در انگلیسی به «Openion» و در عربی به «ظن و گمان» ترجمه می شود) مورد اهتمام فلاسفه یونان قرار گرفته است. نهایتاً اگر بخواهیم تعریفی از معرفت شناسی معاصر که این مقاله در آن حیطه است به دست دهیم، باید چنین گفت: معرفت شناسی نوعی دانش فلسفی و عقلی است که ماهیت و حقیقت معرفت را تحلیل و مقومات آن را بررسی می کند و مبانی و حدود آن را مورد ارزیابی قرار می دهد و قابلیت اعتماد به ادعاهای معرفتی را بررسی می نماید.
اقسام شناخت
شناخت (to Know)، سه معنا و یا به تعبیر دقیق تر سه کاربرد دارد:
← شناخت گزاره ای
...

شناخت شناسی (epistemology)
(یا: معرفت شناسی) شاخه ای از فلسفه، در بیان و مطالعۀ ماهیت و حدود شناخت و معرفت و بررسی ساخت، منشأ و معیارهای آن. شناخت شناسی با مسائل دیگر نیز سروکار دارد که با ماهیت و حدود معرفت مرتبط اند: ادراک حسی، رابطۀ میان عالم و معلوم، انواع ممکن شناخت و تعیین درجۀ هرکدام، ماهیت حقیقت، ماهیت استنتاج ها و توجیه آن ها. پس شناخت شناسی را می توان به طور کلی نظریه شناخت دانست. شناخت شناسی در یونان با سوفسطائیان آغاز شد که امکان شناخت را منکر شدند. پروتاگوراس سوفسطایی، در حوزۀ شناخت ذهن گرا بود و اعتقاد داشت که ظواهر تنها واقعیت شناختنی اند و هر فرد خود مقیاس همه چیز است. از آن جا که شناخت به تجربۀ شخص وابسته است و فقط خود او قاضی و داور آن است، شناخت امری نسبی است. فلسفه های سقراط و افلاطون پاسخ هایی به نظر سوفسطاییان در باب نسبیت شناخت بودند. سقراط نخستین کسی بود که کوشید مفهوم تعریف را تبیین کند. به عقیدۀ او تعریف، خصوصیات ماهوی و ذاتی یک چیز را معیّن می کند و به عقاید نسبی افراد دربارۀ آن ارتباطی ندارد. او روشی نیز برای کشف تعاریف عرضه کرد که شامل بررسی وجوه مختلف شیء یا مفهوم مورد نظر و جست وجوی امر مشترک در آن ها بود. این روش بعدها استقرا نامیده شد، هرچند خود سقراط این واژه را به کار نبرده بود. عینی گرایی افلاطون در نظریۀ شناخت (استقلالِ معلوم از عالِم) نیز پاسخی به عقاید سوفسطاییان بود. افلاطون در تئایتتوس تعاریف مختلف شناخت را بررسی می کند. او شناخت را ادراک حسی نمی داند و معتقد است حسی که داخل در ادراک حسی است اصولاً امری ذهنی است، زیرا از جهت وجود و سرشت به خصوصیات فاعل ادراک وابسته است، در حالی که موضوع یا مدْرَک این وابستگی را ندارد. دیدگاهی که ارتباطی نزدیک میان شناخت و ادراک قایل است، به دو موضع متمایز منتهی شد؛ اگر ادراکات بازنمایی های ذهنی یا تصویری درونی تصور شوند که خود شیء خارجی نیستند، آن گاه نوعی ثنویت، معرفت شناختی نتیجه می شود که با مسئلۀ تبیین رابطه میان این موجود ذهنی یا ادراک و شیء خارجی روبه روست. ثنویتی از این گونه باید مسئلۀ اعتقاد به وجود اشیای خارجی را نیز توجیه کند، زیرا برمبنای این ثنویت ذهن چیزی جز ادراکاتش را نمی شناسد. اگر ادراکات را عینی و جزئی از اشیای بیرونی بدانیم نه موجوداتی در ذهن، در آن صورت نوعی واقع گرایی خام و ساده لوحانه نتیجه می شود. در این صورت، با مسئلۀ تبیین ماهیت اشیای مادی مواجه می شویم، زیرا مشاهده گران مختلف به هنگام ادراک آن ها کیفیات مختلفی را به آن ها نسبت می دهند. این دیدگاه همچنین متضمن آن است که وقتی شخص به جاده ای نگاه می کند، جاده واقعاً در افق باریک تر شود. افلاطون با این فرض که شناخت امری تغییرناپذیر و موضوع آن واقعیت است، در کتاب جمهوری، نظریۀ مُثُل را وضع کرد. از آن جا که جهان محسوسات دائماً در حال تغییر است، نمی تواند موضوع شناخت قرار گیرد و از این رو واقعی نیست. اما چون شناخت وجود دارد، پس باید قلمرو تغییرناپذیر دیگری هم وجود داشته باشد که موضوع شناخت قرار گیرد. این قلمرو، که همان تعاریف سقراطی است که تعیّن جوهری یافته اند و مُثُل یا صورت ها نامیده می شوند، فقط به کمک عقل شناخته می شوند. در نظر افلاطون، شناخت، داشتن عقیده ای صحیح است که توجیه پذیر باشد. توجیه یا اثبات حقانیت عقاید با توسل به مُثُل صورت می گیرد. این تعریف پایه ای از شناخت به منزلۀ عقیدۀ صحیح و موجه تا دهۀ ۱۹۶۰ با مخالفت روبه رو نشد. ارسطو ساختار عقیدۀ صحیح موجّه را پذیرفت، اما نظریۀ مُثُل را رد کرد. به عقیدۀ او تجربۀ حسی توجیه کنندۀ حکم است. او در منطق خود روشی مفصل برای آموختن و بیان شناخت عرضه کرد که تا دوهزار سال معیار و میزان استدلال فلسفی بود. در قرن سوم سکستوس امپیریکوس شکاکیت سوفسطائیان را از نو زنده کرد، زیرا هم نقد افلاطون از ادراک (شک در حس ها) را پذیرفت و هم نقد ارسطو از عقل محض (شک در عقل) را، و هیچ یک را وسیلۀ نیل به شناخت نمی دانست. او نتیجه گرفت که شناخت ناممکن است. در قرون وسطا فیلسوفان دربارۀ امکان شناخت چون و چرا نمی کردند، بلکه پرسش های آنان در اطراف منابع و پیش فرض های شناخت دور می زد. این پرسش ها یا گرایشی ارسطویی داشت یا افلاطونی. در عصر جدید، از قرن ۱۶ تا ۱۹، پرسش های شناخت شناختی بیش از همه به روش شناسی معطوف بود. به تدریج که ریاضیات و علوم فیزیکی اهمیت تازه ای کسب می کردند، رقابت میان روش های آن ها به عنوان وسایل کسب شناخت فزونی یافت که یکی صرفاً عقلانی (عقل گرایی) بود و دیگری بر تجربۀ حسی تکیه داشت (تجربه گرایی). هدف از کاربست این روش شناسی ها تعیین حدود شناخت بود؛ فقط آن چه از طریق روش شناسی مقبول کشف می شد یا به دست می آمد، معرفتی اصیل تلقی می شد و هرچه غیراز آن بود، باور یا پندار صرف به شمار می آمد. عقل گرایانی نظیر دکارت، اسپینوزا و لایب نیتس منشأ و آزمون نهایی شناخت را تعقل و استدلال قیاسیِ مبتنی بر اصول اولیۀ حقیقی و بدیهی می دانستند. این دیدگاه شناخت یقینی را تبیین می کرد اما دلیل وجود اعتقادات خطا را توضیح نمی داد. تجربه گرایانی نظیر لاک، برکلی و هیوم منشاء و آزمون شناخت را تجربۀ حسی می دانستند. اگرچه آن ها می توانستند دلیل وجود خطا را توضیح دهند، اما نمی توانستند زمینه ای فراهم آورند که دربارۀ جهان به احکام یقینی دست یابیم. حتی هیوم در نقد استقرا نشان داد که چون شناخت ما از علل رویدادها بر ادراک استوار است و ادراک هم همیشه در معرض خطاست، حتی در مورد بنیادی ترین قوانین علمی هرگز نمی توانیم یقین داشته باشیم که علتی خاص همیشه معلول مورد انتظار را ایجاد کند. در قرن ۱۹، جان استوارت میل کوشید روش های استقرایی را در جهت توجیه قوانین ریاضی و علّی صورت بندی کند. کانت، فیلسوف آلمانی کوشید بر نقایص این روش شناسی ها از طریق ترکیب عناصری از هرکدام غلبه کند. از نظر او شخص می تواند دربارۀ جهان تجربه (فنومن) به یقین دست یابد، زیرا خود این جهان را می سازد، اما از جهان آن طورکه در واقع و نفس الامر (نومن) است، هرگز نمی تواند شناختی داشته باشد. چون جهان تجربۀ شخص بر طبق قوانین ریاضی و علّی ساخته شده است، دیگر نیازی به توجیه اطلاق کلی این قانون بر تجربه نیست. درپی آرای کانت، دو دیدگاه واقع گرایی و ایدئالیسم پدیدار شدند. واقع گرایان نو نظیر جی ای مور این نظر را پذیرفتند که چیزها همان طورند که بر ما ظاهر می شوند. برای ایدئالیست ها، که همه چیز را در ذهن می دانستند، معنای حقیقت به مشکلی تبدیل شد. آن ها در نظریه ای به نام «حقیقت به مثابۀ سازگاری» ملاک صدق را سازگاری منطقی یک قضیه با نظام بزرگ تری از قضایا دانستند. فیلسوفانی نظیر ویتگنشتاین این دیدگاه دربارۀ حقیقت را رد کردند، زیرا می توان نظامی از قضایای کاذب ساخت که تناقض درونی نداشته باشد. ویتگنشتاین نظریۀ «حقیقت به مثابۀ مطابقت» را پذیرفت که طبق آن حقیقت رابطه ای است میان یک تصور یا قضیه و موضوع آن. فلسفۀ تحلیلی و زبانی، پدیدارشناسی و پراگماتیسم کوشش های دیگری اند برای مطالعۀ معرفت شناسی و طرح مجدد مسئلۀ ماهیت شناخت. نیز ← شناخت شناسی (فلسفۀ اسلامی)

شناخت شناسی (فلسفه اسلامی). شِناخت شناسی (فلسفه اسلامی)
فلاسفۀ اسلامی مانند بیشتر فلاسفۀ قرون وسطا، به خلاف فیلسوفان عصر جدید در غرب، توجهی چندان به بحث شناخت نداشته اند و بر طبق آموزه های ارسطویی، شناخت و حصول آن را بدیهی انگاشته اند، اما با این حال در مباحث وجودشناسی، به پاره ای از مباحث بنیادی شناخت مانند موارد زیر توجه کرده اند: ۱. در بحث وجود ذهنی و چگونگی حصول صورت ذهنی؛ ۲. در مسئلۀ کلی؛ ۳. در مباحث صدق و کذب قضایا؛ ۴. در مسئلۀ ارتباط نفس با بدن؛ ملاصدرا به نقش علم و کمالات در حرکت جوهری نفس پرداخته است. در میان فلاسفۀ متأخر اسلامی، نخستین بار علامه طباطبایی و مهدی حائری یزدی با تکیه بر مباحث علم حضوری، درصدد ارائۀ بنیاد منطقی شناخت شناسی و چگونگی حصول مبادی اوّلی و ثانوی تفکر برآمدند.