حسن بن محمد دیلمی

[ویکی فقه] در سرزمین «دیلم» و در خانواده ای متدین، چشم به جهان گشود. پدر بزرگوار و دانشمندش نام وی را «حسن» برگزید و از همان اوان کودکی به تعلیم و تربیت او همت ورزید تا خلف صالحی از خود بجای گذارد. سال تولد و وفات وی دقیقاً معلوم نیست. از آن چه در شرح حال وی گفته اند و از آثارش استنباط کرده اند، به دست می آید که بیشتر عمر پربرکت خود را در قرن هشتم هجری گذرانده است و به احتمال زیاد، در دو دهه آخر قرن هفتم پا به عرصه وجود گذاشته است.
علامه فقیه، محدث بزرگ، عارف کامل، زاهد ناسک و واعظ متعظ «الشیخ ابو محمد الحسن بن ابی حسن محمد الفقیه بن عبدالله بن الحسن دیلمی» از فرهیختگان قرن هشتم هجری می باشد.
دوران زندگی اش، از نظر سیاسی ـ اجتماعی، از بحرانی ترین دوره های تاریخ ایران و اسلام است. سالها است از حمله وحشیانه مغولان خونخوار می گذرد، ولی همچنان آثار سوء (سیاسی ـ اجتماعی ـ فرهنگی) آن ادامه دارد.
روح و روان ایرانیان غیرتمند و متدین، از ستم، کشتار و غارتگری های مغولان خسته و دردمند است. و بی کفایتی و اختلاف حاکمان ایرانی نمکی است که بر این زخم ها پاشیده می شود و درد و سوزش آن را دو چندان می کند.
در مورد زمانه حسن دیلمی اختلاف زیادی در کتب تراجم وجود دارد؛ صاحب «ریاض العلما» او را از متقدمین و یا معاصرین شیخ مفید می داند و دیگران او را از دانشمندان قرن هشتم و معاصران فرزند علامه حلی «فخرالمحققین» و نیز محمد مکی معروف به «شهید اول» می دانند.
این اختلاف، از آن جا ناشی شده است که دانشمند دیگری به همین نام در قرن چهارم هجری می زیسته که از مفسران بزرگ بوده است و صاحب نفسیری به نام «التفسیر الکبیر» می باشد.
از آن جا که بسیاری از مآخذ و منابع، فخرالمحققین (متوفی ۷۷۱ هـ.) و شهید اول (متوفی ۷۸۶هـ.) را از استادان دیلمی و نیز شیخ زاهد عارف «ابوالعباس احمد بن فهد حلی (متوفی ۸۴۱ هـ) را از شاگردان وی دانسته اند؛ دیلمی را می توان از علمای قرن هشتم هجری به حساب آورد.

تحصیل
دانشمندان قدیم را رسم بر آن بوده که اندوخته های علمی خود را محفوظ و مصون بدارند و برای این منظور و نیز مقاصد عالی دیگر، تمام تلاش خود را در راه تحصیل و فراگیری علوم اهل بیت ـ علیهم السلام ـ نسبت به فرزندان خود داشته اند؛ از جمله گفته اند که: «علامه حلی نسبت به فرزند خود «فخرالمحققین» همین شیوه را داشته است، به طوری که علامه و فرزندش در سفر و حضر همراه هم بوده اند و بیشتر کتب فرزندش در شرح و حاشیه آثار پدر می باشد.
همزمان با این دو فقیه بزرگ، حسن دیلمی نیز نزد پدر به تحصیل علم و دانش پرداخت و چنان که خود در ضمن اجازه حدیثی که به نام «شیخ محمد گیلانی» ـ که از شاگردان آن سالک دوران بوده است ـ در پشت کتاب «من لایحضره الفقیه» نوشته می گوید:
«نزد پدرم، ابوالحسن محمد بن علی ابن عبدالله بن الحسن دیلمی به تحصیل پرداختم و غالب کمالات علمی را از او فرا گرفتم.»
هوش سرشار و عشق به اهل بیت ـ علیهم السلام ـ و علوم آن ها، دیلمی را واداشت تا از محضر عالمان بزرگ و فقهای مشهور دورانش، کسب فیض کند و نزد محمد بن مکی معروف به «شهید اول» و جمال الدین حسن بن یوسف حلی، ملقب به «فخرالمحققین» به خوشه چینی علوم الهی و معارف اسلامی بپردازد.
دیلمی از دو استاد بزرگش شهید اول و فخرالمحققین اجازه ی روایت داشته است. وی از محدثین بزرگ می باشد، به طوری که حلقه درس داشته و دانشوران کتابهایی چون کتاب «من لا یحضره الفقیه» را نزد او قرائت می کردند.
او عالم عاملی است که در بین مردم زیسته است و وظیفه خطیر ارشاد آن ها را به عهده داشته است؛ اما چنان که اشاره شد، یک چیز روح آن عارف بزرگ را می آزرده است و آن، اختلاف و ضعف شدید ملوک اسلامی و به خطر افتادن مال و جان مردم بوده است. دیلمی در کتاب «غرر الاخبار و درر الآثار» می گوید:
«بعد از انقراض دولت بنی عباس، ضعف و اختلاف شدیدی در میان ملوک و پادشاهان اسلامی (دولت اسلامی) پدید آمد و اینک که نزدیک به صد سال از آن دوران می گذرد، هنوز هم کفار در شرق و غرب ممالک اسلامی بر مسلمانان مسلط اند خون مسلمین را می ریزند و اموال آنان را به غارت می برند. !»
موضوع فوق سبب شده تا دیلمی با توجه به شرایط زمان، به موضوعات علمی دیگر نیز بپردازد و چنان که بسیاری از بزرگان علم تراجم گفته اند: وی علاوه بر فقه و حدیث، به تاریخ و سیره نگاری روی آورد و در این علوم نیز دستی توانا پیدا کرد.

استادان
سید شهاب الدین حسینی مرعشی نجفی در رساله کوچکی که در شرح حال دیلمی نوشته و «مفرج الکروب فی الصاحب الارشاد القلوب» نامیده است، مشایخ روایی و اساتید و شاگردان دیلمی را به تفصیل بیان کرده است و برخی از اساتید وی عبارتند از:
۱. والد ماجدشان، ابوالحسن محمد بن علی عبدالله بن الحسن دیلمی؛ که غالب استفتائات علمی مولف ارشاد از محضر پدر بزرگوارش بوده است و از او اجازه ی روایی داشته است. دیلمی خود در ضمن اجازه روایی که به نام «شیخ محمد گیلانی» در پشت کتاب من لایحضره الفقیه نوشته است، به این اشاره می کند که نزد پدر به تحصیل کمالات علمی پرداخته است.
۲. علامه بزرگوار و شیخ سعید شهید «ابو محمد بن مکی معروف به «شهید اول»؛ دیلمی از این دانشمند و فقیه بزرگ شیعه نیز اجازه روایی داشته است.
۳. علامه محقق، محمد بن حسین بن یوسف حلی معروف به «فخرالمحققین»؛ وی یکی از دانشمندان بزرگ شیعه است که همیشه به همراه پدرش، علامه حلی، مسافرت می کرد و از کمالات اخلاقی و علمی پدر بهره وافر می برد.

شاگردان
...

[ویکی شیعه] حسن بن محمد دیلمی، محدّث و واعظ امامی قرن هشتم هجری قمری است. کتاب های اعلام الدین،غرر الاخبار و درر الآثار و الاربعون حدیثاً از جمله آثار اوست. مهم ترین اثر وی ارشاد القلوب است که شامل مباحث اعتقادی، اخلاقی و مناقب امیرالمؤمنین است. فقهای متأخر از آثار او نقل کرده اند.
از سال و محل تولد و وفات و زندگانی او چیزی دانسته نیست. با توجه به انتسابش به دیلم، باید اهل گیلان در شمال ایران بوده باشد. براساس مطالبی که خود در اعلام الدین نوشته، پیداست که در فقر و غربت روزگار می گذراند. با توجه به آنکه دیلمی در غررالاخبار به گذشت یکصد سال از برافتادن خلافت عباسیان (حک : ۱۳۲ـ۶۵۶) به دست مغولان اشاره کرده و از سوی دیگر ابن فهد حلّی در عُدّة الداعی که آن را در ۸۰۱ تألیف کرده از ارشادالقلوب دیلمی نقل کرده ، باید زندگانی دیلمی را در قرن هشتم دانست
با توجه به محتوای روایی و اخلاقی آثار دیلمی، حرّ عاملی او را «فاضل، محدّث و صالح» خوانده است و محمدباقر مجلسی و افندی اصفهانی به تبعیت از همو با عنوان «شیخ عارف» از وی نام برده اند.