تفسیر مجمع البیان

[ویکی فقه] تفسیر شریف مجمع البیان از مهم ترین تفاسیر قرآن کریم نوشته فضل بن حسن طبرسی (متوفای ۵۴۸ ق) عالم دینی و مفسر شیعی. این تفسیر را دانشمندان شیعه و سنی ستوده و از آن به عنوان یکی از منابع قدیم تفسیری یاد کرده اند.
علامه طبرسی می گوید: «آستین همت بالا زدم و نهایت جدّ و جهد را به کار بستم و دیدار بیدار داشتم و اندیشه به زحمت افکندم و بسیار تفکر کردم و تفاسیر گوناگون را در پیش رو نهادم و از خداوند سبحان توفیق و تیسیر طلبیدم و نگارش کتابی را آغاز کردم که در نهایت فشردگی و پیراستگی و حسن نظم و ترتیب است و حاوی انواع و اقسام دانش تفسیر است و درّ و گوهرهایی اعم از علم قرائت، اعراب و لغت، پیچیدگی و مشکلات، معانی و جوانب، نزول و اخبار، قصص و آثار، حدود و احکام و حلال و حرام در بردارد و از خدشه هایی که مبطلان آن مطرح کرده اند سخن گفته و سخنی را آورده ام که تنها اصحاب ما (رضی الله عنهم) متعرض آن شده اند و استدلالات بسیاری را در صحت اعتقادات خود اعم از اصول و فروع و معقول و منقول به گونه ای معتدل و مختصر و بالاتر از ایجاز و پایین تر از تفصیل در بردارد؛ زیرا اندیشه های عصر حاضر تاب تحمل سنگینی فراوان ندارد و از تلاش در میادین مسابقات بزرگ ناتوان است زیرا از علما تنها نامی مانده و از علوم تنها رمقی».
انگیزه تألیف تفسیر
گرایش روحی بر نوشتن تفسیر با ابتکار و سبکی منحصر به فرد که از روزگار جوانی در او جولان داشت و همچنین تشویق یار و دوست نزدیکش، محمد بن یحیی (از سادات آل زباره و از شخصیتهای برجسته سبزوار) دو عامل و انگیزه ای است که مؤلف محترم خود در مقدمه بدان اشاره کرده است. برخی از مورخان با بیان داستانی از طبرسی، انگیزه دیگری را در باب علت نوشتن تفسیر دخیل می دانند. آن حکایت از این قرار است:زمانی سکته ای بر علامه عارض می شود و خاندانش به این گمان که او به رحمت ایزدی پیوسته است وی را به خاک می سپارند. او پس از مدتی به هوش آمده، خود را درون قبر می بیند و هیچ راهی را برای خارج شدن و رهایی از آن نمی یابد. در آن حال نذر می کند که اگر خداوند او را از درون قبر نجات دهد کتابی را در تفسیر قرآن بنویسد. در همان شب قبرش به دست فردی کفن دزد نبش می شود و آن گورکن پس از شکافتن قبر شروع به باز کردن کفنهای او می کند.در آن هنگام علامه دست او را می گیرد! کفن دزد از ترس، تمام بدنش به لرزه می افتد، علامه با او سخن می گوید، لیکن ترس و وحشت آن مرد بیشتر می شود. علاوه طبرسی به منظور آرام ساختن او، ماجرای خود را شرح می دهد و پس از آن می ایستد.کفن دزد نیز آرام شده، با درخواست علامه که قادر به حرکت نبود، او را بر پشت خود می نهد و به منزلش می رساند. طبرسی نیز به پاس زحمات آن گورکن، کفنهای خود را به همراه مقدار بسیاری پول به او هدیه می کند. آن مرد نیز با مشاهده این صحنه ها و با یاری و کمک علامه توبه کرده، از کردار گذشته اش از درگاه خداوند طلب آمرزش می کند. طبرسی نیز پس از آن به نذر خود وفا کرده، کتاب مجمع البیان را می نویسد. در ضمن نمونه همین ماجرا به ملا فتح الله کاشانی نویسنده تفسیر منهج الصادقین (متوفی ۹۸۸ ق.) نیز نسبت داده شده است.
شیوه تألیف تفسیر
شیخ طبرسی تفسیر خود را در مدت هفت سال و با اقتباس از تفسیر التبیان اثر شیخ طوسی، تدوین کرد و هر یک از فنون مختلف قرآنی را به صورت جدا از هم و در قالبی منظم و مرتب بیان نمود. این نظم خاص سبب گردید که دانشمندان شیعه و سنی، آن تفسیر را بر بسیاری از تفاسیر دیگر برتری داده، آن را مورد ستایش قرار دهند. نویسنده در این کتاب صفحاتی را به مقایسه این دو تفسیر اختصاص داده است.مـجمع البیان تفسیری است به زبان عربی در ده مجلد و حجم آن تقریبا کمی بیش از تبیان شیخ طوسی است.سـبـک و شـیـوه تـدویـن و تـبویب این تفسیر در میان همه تفسیرهای فریقین و فارسی و عربی بـی سـابـقـه و بـی نـظـیـر اسـت و با نظمی متین و مرتب و با روش علمی و ساده که بین تمامی تفسیرهای موجود از منزلت خاصی برخوردار است.هـمچنین مسائل ادبی از نحو و لغت و اشتقاق و تصریف و مسائل نحوی را مشروح و مبسوط مورد بحث و بررسی قرار داده است که جنبه نحو و لغت در آن قوی تر است. در این تفسیر تبویب و تنظیم مطالب به نحوی است که به مراجعه کننده امکان می دهد تا خواسته خود را ذیل یکی از ابواب و فصول به سرعت بازیابد.مفسر نخست از نظر قرائت و اختلاف قراءآت تحت عنوان الحجة، بعد از نظر لغت و مشکلات لغوی و از نظر اعراب کلمات سپس از نظر اسباب النزول و معنی آیه را مورد بحث قرار داده و بعد احکام آیه و قـصص را به میان می آورد و گاهی به اشعار نیز استشهاد کرده است و در پایان تحت عنوان نـظـم، ربـط و پیوند معنائی آیات را به یک دیگر و ربط هر آیه از آیات را به آیات قبل و بعد از آنها و همچنین ارتباط سوره های قرآن مجید را با هم بازگو نموده است.
محتوای تفسیر
...