تبریز

[ویکی فقه] تَبْریز، مرکز استان آذربایجان شرقی و شهرستانی به همین نام در آن استان می باشد.
این شهرستان با ۱۹/۱۶۷‘۲ کمـ ۲ وسعت، از شمال به شهرستان ورزقان، از شمال غربی و غرب به شهرستان شبستر، از شمال شرقی به شهرستان هریس، از شرق به شهرستان بستان آباد، و از جنوب به شهرستان اسکو محدود است. شهرستان تبریز براساس تقسیمات کشوری سال ۱۳۸۴ش متشکل از دو بخش به نام های مرکزی به مرکزیت شهر تبریز، و خسروشهر (خسروشاه سابق) به مرکزیت خسروشهر و ۶ دهستان و ۴ شهر به نام های تبریز، باسمنج، سرد رود و خسروشهر است. شهرستان تبریز در ناحیه ای نیمه کوهستانی ـ نیمه جلگه ای واقع است. جلگه وسیع تبریز به شکل مثلثی است که قاعده آن حاشیه شرق دریاچه ارومیه، و دو ضلع دیگر آن فصل مشترک جلگه با منطقه کوهستانی عینالی (عون بن علی) با روند شمال غربی به جنوب شرقی و بلندی های پایانه توده آتشفشانی سهند با روند شمال شرقی به جنوب غربی است. بدین ترتیب، منطقه شهرستان تبریز یک جلگه میان کوهی به شمار می آید که به سمت غرب و شمال غرب از بریدگی های بلندی های آن کاسته می شود و محور بزرگ آن از شمال شرق به جنوب غرب امتداد دارد و شیب ملایم آن ۳٪ تا ۴٪، و ارتفاع متوسط آن ۳۵۰‘۱ متر از سطح دریا ست. با توجه به تحولات ساختمانی و مُرفوکلیمایی این جلگه، عوارض و عناصر قابل تشخیص آن به دو گونه هستند که به نواحی مرتفع و مناطق کم ارتفاع و مسطح می توان تقسیم کرد. میشوداغ (کوه میشو) در جنوب و جنوب غربی شهرستان مرند (شمال جلگه تبریز)، و شمال دریاچه ارومیه جلگه های تبریز و مرند را از همدیگر جدا می سازد و در منطقه صوفیان در فاصله ۳۰ کیلومتری تبریز توسط تپه ماهورهایی به موروداغ می پیوندد. در سمت شمال شرقی تبریز موروداغ قرار دارد و بلندترین نقطه آن ۲۱۰‘۲ متر است. جهت گیری این کوهستان شرقی ـ غربی است.حد جنوبی جلگه و شهرستان تبریز کوه سهند است. این کوه که از کوهستان های منفرد ایران به شمار می آید، یک توده آتش فشانی خاموش است که ۳ قله مخروطی نزدیک به هم دارد. بلندترین قله آن جام داغ با ارتفاع ۷۱۰‘۳ متر است. در دامنه های کوه سهند برخی چشمه های آب گرم وجود دارد. با این که سهند اکنون دارای یخچال های طبیعی نیست، ولی آثار یخچال های دیرین در آبریز شمالی قللی که در تبریز نمایان هستند، دیده می شود، چنان که در سلطان کوه با ارتفاع ۳۰۰‘۳ تا ۴۰۰‘۳ متر یک محوطه یخچالی در سر بالایی قریه آستاری نمودار است. دامنه های سهند از ارتفاع ۵۰۰‘۲ متر به پایین پوشیده از چراگاه های طبیعی و غنی است که محل ییلاق عشایر آذربایجان است. وسعت این مراتع در حدود ۵۰۰‘ ۵۵۷ هکتار برآورد شده است. شهرستان تبریز در حوضه آبریز دریاچه ارومیه قرار دارد و به لحاظ موقعیت توپوگرافی و گستره های کوهستانی، شرایط خاص اقلیمی و نزولات جوی، از جریان های سطحی دائمی و فصلی متعدد برخوردار است که مهم ترین آن ها عبارت اند از:۱- آجی چای، یا تلخه رود:این رودخانه با ۲۶۵ کمـ درازا مهم ترین رودخانه از جریان های سطحی منطقه، و بزرگ ترین رودخانه شهرستان و شهر تبریز است. آجی چای از ارتفاعات سبـلان و گردنـه نیر (میــان راه سراب و اردبیل) سرچشمه می گیرد و با عبور از جلگه سراب و پس از دریافت رواناب های جاری از ارتفاعات بزقوش، قوشا داغ و سهند در جهت عمومی شرقی ـ غربی، از شمال شرقی وارد جلگه تبریز می شود و با ادامه راه در این جلگه و برخورد با مناطق باتلاقی، در امتداد جاده تبریز ـ آذرشهر به سمت جنوب غربی جریان می یابد و درحوالی گاوگان در محل داش کَسَن به دریاچه ارومیه می ریزد. برخی از ریزابه های این رودخانه از اراضی گچی و نمکی عبور می کند و مقادیر بسیاری املاح همراه خود می آورد که سبب شوری آن می شود و استفاده آبیاری از آن را غیر از فصول سیلابی ناممکن می سازد. در حوالی تبریز دو پل بر روی این رودخانه وجود دارد: یکی در راه ارسباران در قریه ونیار، و دیگر پلی بزرگ در سمت شمال شهر در نزدیکی فرودگاه تبریز که با سنگ و آجر ساخته شده است و تا چندی پیش تنها پل بر سر راه تبریز ـ مرند بود و امروز جزئی از آثار تاریخی محسوب می شود و عبور و مرور از روی آن صورت نمی گیرد و در نزدیکی آن پل بزرگ دیگری ساخته شده است.۲- مهران رود، یا مهرانه رود، میدان چای:این رودخانه به درازای ۶۱ کمـ از ارتفاعات شمالی سهند مانند کمال داغی و شِرشرِ داغی سرچشمه می گیرد و در جهت شمال جریان می یابد. این رود از به هم پیوستن ۳ ریزابه به نام های توله سرچای، بارالی چای و باغچه دره سی تشکیل، و پس از عبور از دره با سمنج وارد جلگه تبریز می شود و سرانجام در نزدیکی پل فرودگاه به آجی چای می پیوندد. ۳- لیقوان رود:این رودخانه از کوه های سهند سرچشمه می گیرد و پس از مشروب کردن اراضی زراعی لیقوان در نزدیکی باسمنج به مهران رود می پیوندد. ۴- رودخانه گماناب، یا کومورچای:این رودخانه از ارتفاعات کسبه و آغ داش سرچشمه می گیرد و در جهت شمال به جنوب جریان می یابد. طول رودخانه تا تبریز ۴۲ کمـ ، و منبع تأمین آب آن ذخایر برفی و چشمه سارهاست. ۵- آب نهند:این رودخانه از یکی از شاخه های قراداغ به نام کوه کسبه سرچشمه می گیرد و به سوی جنوب سرازیر می شود و در نزدیک روستای نهند شعبه دیگری به آن می پیوندد و سپس در نزدیکی پل ونیار به آجی چای می ریزد. امروزه سدی بر روی آن بسته شده است که بخشی از آب آشامیدنی شهر تبریز از آن تأمین می شود.در شهرستان تبریز ذخایر آب های زیرزمینی فراوانی وجود دارد. ۴۰۰ رشته قنات در این شهرستان شناسایی شده است که ۳۶۱ رشته از آن ها دایر و فعال است. شهرستان تبریز از نظر اقلیمی از مناطق سردسیر کشور به شمار می آید و دارای زمستان هایی سرد و تابستان هایی معتدل است.بیشتر بارش های شهرستان تبریز ناشی از ورود توده هوای مدیترانه ای است. همچنین ورود جریان هوایی اطلس شمالی نیزبا سرمای شدید و بارش برف همراه است. موقعیت دره تبریز و کوه های مرتفعی که این دره را در برگرفته اند و جبهه هوای سردی که از شمال غرب آذربایجان به جلگه تبریز وارد می شود، از دیگر عوامل مؤثر در بارش های این شهرستان هستند.متوسط بارندگی سالانه شهرستان تبریز ۳/۲۶۱ میلی متر است. هوای منطقه از رطوبت نسبی کمی برخوردار است. متوسط رطوبت نسبی آن ۵۱٪ است. تبریز یکی از مناطق بادخیز به شمار می آید. بررسی جریان وزش باد به لحاظ جهات جغرافیایی، سرعت و دفعات وزش باد در طی ۱۰ سال (۱۳۷۱تا ۱۳۸۱ش) نشان می دهد که بادهای محلی با شدت و ضعف از تمامی جهات به سوی شهر می وزند. معروف ترین آن ها باد شرقی است که در تمامی طول سال از سمت شرق می وزد و دیگری باد شمال شرق است که از نظر دفعات و شدت وزش، از تمامی بادهای زمستانی بیش تر است. از جمله بادهای محلی تبریز آق یِل (باد سفید) است که در اسفندماه می وزد و ذوب برف ها را تسریع می نماید و دیگر بادِ مِه است که سرد است. باد نامنظم دیگری نیز وجود دارد که هنگام وزش، هوای تبریز را آلوده می کند و گرد و غبار بر روی شهر می گستراند؛ این باد را گِچی قران (بُزکُش) گویند. اقلیم تبریز در نواحی شمالی شهر نیمه خشک سرد، و در قسمت جنوب در دامنه های سهند نیمه خشک تا مرطوب است. شهرستان تبریز به عنوان یکی از قطب های صنعتی و تجارتی کشور، و به سبب موقعیت و جایگاه جغرافیایی از لحاظ حمل و نقل از اهمیت و موقعیت ویژه ای برخوردار است. وجود مبادی ورودی و خروجی شهرستان از طریق حمل و نقل جاده ای و راه آهن، ارتباط با استان های هم جوار و نوار مرزی با کشورهای همسایـه، ارتباط با استان های جنوبی کشور از طریق جاده تبریز ـ تهران، و ارتباط از مرز بازرگان با کشور ترکیه، مهم ترین شبکه ارتباطی ایران با کشورهای اروپایی است. همچنین محور تبریز ـ جلفا نیز ارتباط ورود و خروج استان را از طریق جلفا، نوردوز و خداآفرین، با کشورهای ارمنستان و جمهوری آذربایجان برقرار می سازد. شهرستان تبریز دارای یک فرودگاه است که در ۱۳۳۶ش احداث شده، و از ۱۳۷۰ش به سطح فرودگاه بین المللی ارتقا یافته است. همچنین شبکه راه آهن، ارتباط شهرستان را از طریق تبریز ـ جلفا به مرز جمهوری خودمختار نخجوان، و از طریـق تبریز ـ صوفیان ـ رازی به مرز ترکیه، و همچنین از طریق شبکه سراسری به تهران و نقاط دیگر کشور تأمین می کند. برآوردهای مطالعاتی و نتایج دو سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال های ۱۳۶۵ و ۱۳۷۵ش نشان می دهد که جمعیت این شهرستان به طور مداوم در حال افزایش بوده است. این افزایش نه تنها در نقاط شهری، بلکه در نقاط روستایی نیز مشهود بوده است. شرایط اقتصادی، اجتماعی و جغرافیایی این شهرستان و وجود شهر تبریز موجب شده است که از تراکم نسبی بالایی برخوردار باشد، چنان که جمعیت نسبی در ۱۳۷۵ش به ۹۶/۵۸۱ تن در هر کم ۲ رسیده است. جمعیت شهرستان تبریز (بر اساس محدوده تقسیمات کشوری ۱۳۸۰ش) در سرشماری عمومی ۱۳۷۵ش، ۱۲۸‘۳۲۱‘۱ تن بوده است. از این شمار ۱۵۴‘۲۲۷‘۱تن در شهرها، و ۹۷۴‘ ۹۳ تن در روستاها ساکن بوده اند. مردم شهرستان تبریز به زبان ترکی با گویش آذری (آذربایجانی) سخن می گویند و زبان فارسی به عنوان زبان رسمی کاربرد دارد. بیش از ۹۰٪ از جمعیت ساکن در این شهرستان به زبان ترکی گفت و گو می کنند. مردم تبریز مسلمان و بیش تر شیعه امامی هستند. از جمعیت تبریز اندکی نیز ارمنی و آشوری اند. اقتصاد شهرستان تبریز بر پایه تجارت، صنعت، کشاورزی، باغ داری و دامداری استوار است. بنا بر برآورد مرکز آمار ایران در ۱۳۸۲ش در شهرستان تبریز ۵۴۹‘۱۹ واحد کارگاهی فعال بوده که ۸۶/ ۵۸٪ از کارگاه های صنعتی استان است. در شهرستان تبریز ۴ شهرک صنعتی با مساحت ۲۵۱ هکتار دایر است. صنایع دستی از دیگر بخش های اقتصادی این شهرستان است. قالی بافی، معرق کاری، سفالگری، گلیم بافی و طراحی قالی از مهم ترین فعالیت های این بخش است. فرش های تبریز از نظر نوع بافت، طرح و رنگ، در میان صنعت فرش بافی ایران ممتاز است و بازار جهانی دارد.در شهرستان تبریز هنوز معادن فلزات شناسایی نشده، و معادن موجود بیش تر مربوط به مصالح ساختمانی و سنگ های تزیینی است. این مصالح ساختمانی شامل پوکه معدنی، تراورتن، سنگ لاشه و گرانیت است.
جغرافیای شهر تبریز
این شهر در °۳۸ و ´ ۳ عرض شمالی و °۴۶ و ´۱۵ طول شرقی، در فاصله ۵۰ کیلومتری شمال شرقی دریاچه ارومیه، و نیز ۵۰ کیلومتری دامنه شمالی رشته کوه سهند در بخش میانی استان واقع شده است.تبریز بزرگ ترین و پرجمعیت ترین شهر در شمال غرب و غرب ایران است و از لحاظ سیاسی، بازرگانی، صنعتی، نظامی و فرهنگی از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است.در سرشماری آبان ماه ۱۳۷۵ این شهر دارای ۰۴۳‘۱۹۱‘۱ تن جمعیت بوده است. تبریز به سبب برخورداری از موقعیت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مناسب یکی از جاذب ترین و مهاجرپذیرترین شهرهای استان است و با ۰۶/۲٪ نرخ رشد جمعیت، بالاترین میزان نرخ رشد جمعیت را در میان شهرهای استان آذربایجان شرقی دارا ست. شهر تبریز به شکل جلگه میان کوهی یا چاله نسبتاً بزرگی است که از ۳ طرف جنوب، شمال و شرق به وسیله رشته کوه های سهند در جنوب، پکه چین (۵۰۰‘۲ متر) در شمال شرقی، بابا باغی (۳۰۰‘۲ متر) و عینالی یا سرخاب (۸۰۰‘۱ متر) در شمال شرقی و شمال احاطه شده، و از جانب غرب به اراضی هموار و شوره زاری که مخروط افکنه آجی چای به وجود آورده، محدود است. دو رودخانه آجی چای و مهران رود در تبریز جریان دارند. آجی چای در جهت شرقی ـ غربی جاری است و پس از قطع عینالی در ایستگاه آخوله وارد دشت تبریز می شود (دنباله مقاله)، مهران رود را در تبریز میدان چای می نامند. این رود پس از ورود به تبریز در جهت شرق به غرب، و پس از عبور از محلات شمال شرق و شمال مانند باغمیشه، بیلان کوه (ولیان کوه)، ششکلان، امیرخیز و چوست دوزان در نزدیکی فرودگاه به آجی چای می پیوندد. این رودخانه شهر تبریز را به دو بخش شمال و جنوب تقسیم می کند و چندین پل بر روی آن بسته شده است که از شرق به ترتیب این هاست:۱- پل میدان شهید فهمیده؛۲- پل قدیم محله قله؛۳- پلی در خیابان آب رسانی شمالی؛۴- پل قدیم معروف به پل سنگی در محله ای به همین نام؛۵- پل منصور (بهشتی)؛۶- پل قدیم و جدید قاری در ششکلان؛۷- پلی در خیابان فلسطین (ملل متحد سابق)؛۸- پل منجم؛۹- پل جدیدالاحداث کمربندی.بستر این رود عموماً در تابستان خشک و حتی انباشته از زباله است. شهر تبریز دارای آب و هوای معتدل مایل به سرد است. میانگین حداکثر دما °۹/۱۷+ و میانگین حداقل آن °۶/۶- سانتی گراد است و میانگین بارندگی سالانه آن ۳۰۸ میلی متر، و روزهای یخ بندان آن نیز حدود ۱۰۲ روز است.
حوادث طبیعی و آسیب ها
در این بخش به حوادث طبیعی و آسیب ها از قبیل زمین لرزه ها سیل ها و بیماری ها و ... که در تبریز اتفاق افتاده است پرداخته می شود.
← زمین لرزه ها
...

[ویکی اهل البیت] جمعیت تبریز در سال ۱۳۹۰ خورشیدی بالغ بر ۱٬۴۹۴٬۹۹۸ نفر بوده که این رقم با احتساب جمعیت ساکن در حومهٔ شهر به حدود ۱٬۸ میلیون نفر می رسد.[ تبریز در سال ۱۵۰۰ و در زمان پایتختی صفویان به عنوان پنجمین شهر بزرگ جهان شناخته می شده است. این شهر همچنین بزرگ ترین، مهم ترین و متجددترین شهر ایران در عصر قاجار بوده است. امروزه زبان محاوره در بین مردمان تبریز زبان ترکی آذربایجانی و لهجهٔ تبریزی است. برخی اسناد و شواهد تاریخی نشان می دهد که تا سده یازدهم هجری زبان آذری، شاخه ای از زبانی ایرانی، در این شهر تکلم می شده است. تبریز در غرب استان آذربایجان شرقی و در منتهی الیه مشرق و جنوب شرق جلگهٔ تبریز قرار گرفته است. این شهر از سمت شمال به کوه های پکه چین و عون بن علی، از سمت شمال شرق به کوه های باباباغی و گوزنی، از سمت شرق به گردنهٔ پایان و از سمت جنوب به دامنه های کوه سهند محدود شده است. آب و هوای تبریز در زمستان ها بسیار سرد و در تابستان ها خشک و گرم است.
یاقوت حموی در «معجم البلدان» گزارش می دهد که نام شهر در زمان دیدار یاقوت از تبریز در زبان محلی «تِبریز» تلفظ می شده است. با توجه به این، مینورسکی معتقد است که تلفظ تِبریز باید به گویش ایرانی آذری قدیم تعلق داشته باشد. این گویش به گویش های موسوم به گویش های ایرانی جنوب دریای خزر وابسته است؛ یا به احتمال بیش تر، تلفظ تِبریز معرب شدهٔ نام شهر در باب فِعلیل (در زبان عربی) است. هم چنین شیوهٔ نگارش نام این شهر در زبان ارمنی و تجزیه و تحلیل صیغهٔ ارمنی، نمایانگر وابستگی واژهٔ تَوریژ به «زبان پهلوی شمالی» می باشد. مینورسکی در پایان چنین نتیجه می گیرد که این مسئله نشان می دهد که ریشهٔ نام شهر به زمان های بسیار دور تا اوایل سلسلهٔ ساسانی یا شاید قبل از اشکانیان برمی گردد.
بنابر گفتهٔ مصطفی مؤمنی در دانشنامهٔ جهان اسلام، اهالی بومی آذربایجان تبریز را توری (چشمه یا رود گرم) می خوانده اند. تا اوایل سدهٔ چهاردهم خورشیدی نیز روستاییان اطراف تبریز این شهر را توری می نامیده اند. حتی در حال حاضر مردمان «قنبرآباد» در اطراف تبریز به این شهر توری می گویند. در نوشته های کهن (برای نمونه ابوالفدا) نام این شهر به شکل «تُوریز» آمده و هنوز هم در زبان های کردی و تاتی «توریز» و «تُوْری» به کار می رود.
عده ای از شرق شناسان و منابع کهن، نام شهر را دارای ریشه ای کهن در پارسی میانه و کهن و مرتبط با گرما و فعالیت های گرمایی کوه سهند دانسته اند. هم چنین منابع ارمنی که نام شهر را در سدهٔ پنجم (یا چهارم) میلادی، «تورژ» و «تَوْرِش» دانسته اند و به فارسی هم تَورز تلفظ کرده اند و با توجه به معنای متداول فارسی «تب ریز» و «تب پنهان کن» و احتمالاً نام تبریز «پنهان کنندهٔ تف و گرما» و با «جنبش های آتشفشانی کوه سهند» مرتبط بوده است. دانشنامهٔ بریتانیکا نیز نظری مشابه دارد و تبریز را در اصل «تپ + ریز» می داند، چیزی که باعث روان شدن گرما می شود و احتمالاً به خاطر چشمه های آب گرم اطراف آن است.
در مورد نام شهر توجیه مصطلح ولی عامیانهٔ دیگری وجود دارد؛ از جمله این که زبیده زن هارون الرشید به بیماری تب نوبه مبتلا شده بود؛ چند روزی در آن حوالی اقامت کرده، در اثر هوای لطیف و دل انگیز آن جا بیماری وی زایل شده، فرموده شهری در آن محل بنا کنند و نام آن را «تب ریز» بگذارند. هرچند احمد کسروی در کتاب آذری یا زبان باستان آذربایجان توجیهات از این دست را عامیانه و نادرست می داند.
شماری از محققان بر این عقیده اند که دژ «تارویی–تارمکیس» که نام آن در کتیبهٔ سارگن دوم (پادشاه آشور در بین سال های ۷۰۵ تا ۷۲۱ پیش از میلاد مسیح) آمده، در محل شهر کنونی تبریز قرار داشته است. در کتیبهٔ سارگن دوم این دژ را دژی بزرگ و آباد و دارای باروی تودرتو وصف شده است. این دژ بنابر نوشته های کتیبهٔ سارگن، محل نگه داری اسب های ذخیرهٔ سواران اورارتو بوده که در حملهٔ آشوری ها ویران شده است. اما این ارتباط تبریز با شهرها و قلعه های دوران مادها، مورد اختلاف بین محققین است.
در کتاب تاریخ ایران (چاپ دانشگاه کمبریج) آمده که تبریز در اوایل دورهٔ ساسانی (سدهٔ سه یا چهار میلادی) بنا شده یا به احتمال بیش تر در سدهٔ هفتم این واقعه روی داده است. شهر کنونی تبریز برروی خرابه های شهر «تَوْرِژ» (بارها) بنا شده است. تورژ یکی از بااهمیت ترین مراکز بازرگانی منطقه بوده و به عنوان پل ارتباطی میان شرق و غرب اهمیت فراوانی داشته است. این شهر در زمان حکمرانان اشکانی تبار ارمنستان، پایتخت این منطقه بوده است.
ولادیمیر مینورسکی در دانشنامهٔ اسلام بیان می کند، این داستان که شاه اشکانی تبار ارمنستان به خاطر انتقام کشته شدن اردوان (آخرین پادشاه اشکانی) به دست اردشیر بابکان (بنیان گذار سلسلهٔ ساسانی) تبریز را اشغال کرده و این شهر را پایتخت ارمنستان قرار داده، تنها براساس نوشته های واردان (تاریخ نگار ارمنی در سدهٔ چهاردهم میلادی) در منابع قدیمی به چنین چیزی اشاره نشده و این روایت ریشه ای عامیانه دارد.

[ویکی فقه] تبریز (انجمن). اَنْجُمَن تَبْریْز، نهادی سیاسی در تبریز که در دورۀ مجلس اول و نیز پس از انحلال آن در انقلاب نقش مهمی ایفا کرد.
انجمن ها نهادهایی بودند سیاسی که در آستانۀ انقلاب مشروطیت در ایران پیدا شدند. این نهادها به نظری بر اساس الگوی «ساویت» (شورا) هایی که انقلابیون روسی در سال های نخست سدۀ ۲۰م و در جریان انقلاب ۱۹۰۵م روسیه برپاداشتند، پدید آمده اند.
Iranica، ج۲، ص۷۷.
در آستانۀ انقلاب مشروطه، گذشته از وجود انجمن های سیاسی چون «کمیتۀ انقلاب»
ملک زاده، مهدی، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ج۲، ص۵-۱۹، تهران، ج ۲، ۱۳۲۹، ج ۵، ۱۳۲۸ش.
در این میان، با وجود صدور فرمان مشروطه در اواسط جمادی الآخر ۱۳۲۴ در تهران و آغاز کار تدوین «نظامنامۀ انتخابات» و توشیح آن در ۱۹ رجب از سوی مظفرالدین شاه، دربار هنوز از دادن آگاهی دربارۀ آنچه که در تهران اتفاق افتاده بود، جلوگیری می کرد و «در شهرها همچنان آیین خودکامگی به کار بسته می شد» و چنان می نمود که دولت درصدد آن است که اگر تواند، بساط مشروطه را «از تهران نیز برچیند».
کسروی، احمد، تاریخ مشروطۀ ایران، ج۱، ص۱۱۸-۱۲۵، تهران، ۱۳۴۶ش.
...

[ویکی فقه] تبریز (روزنامه). تَبْریز، روزنامه ای سیاسی و خبری که به زبان فارسی و در فاصلۀ سال های ۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م و دست کم تا اواخر دهۀ ۴۰ش، منتشر می شد.
روزنامه تبریز در سه دورۀ جداگانه در شهر تبریز منتشر می شد:
← دوره اول
(۱) اسناد، سازمان اسناد ملی ایران، شعبۀ تبریز.(۲) اسنادی از مطبوعات ایران و دولت کودتا، مرکز اسناد ریاست جمهوری، تهران، ۱۳۸۳ش.(۳) براون، ادوارد، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، ۱۳۳۷ش.(۴) برزین، مسعود، شناسنامۀ مطبوعات ایران، تهران، ۱۳۷۱ش.(۵) بیات، کاوه و مسعود کوهستانی نژاد، اسناد مطبوعات، تهران، ۱۳۷۲ش.(۶) تبریز (روزنامه)، تبریز، شماره های مختلف.(۷) روستایی، محسن و غلامرضا سلامی، اسناد مطبوعات ایران، تهران، ۱۳۷۶ش.(۸) صدرهاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، ۱۳۶۴ش.(۹) کهن، گوئل، تاریخ سانسور در مطبوعات ایران، تهران، ۱۳۶۲ش.(۱۰) مجیدی، موسی، تاریخچه و تحلیل روزنامه های آذربایجان، ۱۲۳۰-۱۳۸۰، تهران، ۱۳۸۲ش.