صنایع دستی

صنایع دستی یا کاردستی نوعی کار است که در آن لوازم تزئینی و کاربردی تنها با استفاده از دست یا ابزار ساده ساخته می شود. معمولاً این کلمه به روش های سنتی ساختن کالاها و وسایل مختلف گفته می شود. استادکاری مخصوص هر یک از این موارد مهم ترین ملاک است. چنین چیزهایی اغلب از لحاظ فرهنگی یا مذهبی فوق العاده هستند. لوازمی که به صورت تولید انبوه یا با ماشین آلات مختلف ساخته می شوند، جزء صنایع دستی نیستند. [ ۱] [ ۲] [ ۳]
هر اثر یا صنعتی را به راحتی نمی توان در زمره صنایع دستی قرار داد. برای آنکه محصولی را جزو صنایع دستی قلمداد کنیم، باید ویژگی هایی داشته باشد، از جمله این ویژگی ها می توان به نقش فرهنگی و هویت بخشی به یک ملت ( داشتن بار فرهنگی ) ، عدم نیاز به سرمایه گذاری کلان در مقایسه با دیگر رشته های صنعتی، قابلیت ایجاد و توسعه در مناطق مختلف ( شهر، روستا و جوامع عشایری ) ، سهولت در ایجاد مراکز تولید، دارا بودن ارزش افزوده زیاد در مقایسه با صنایع دیگر، خودکفا و متکی به مواد اولیه داخلی، کمک به رشد و توسعه اقتصادی و داشتن زمینه های مناسب جهت صادرات اشاره کرد.
آنچه مقولهٔ صنایع دستی را از هنر کاردستی متمایز می سازد، هدف از ساختن آنهاست. صنایع دستی لوازمی هستند که قرار است مورد استفاده قرار گرفته و کهنه، پوسیده و غیره شوند. موارد استفاده از آن ها بیش از یک تزئین ساده است. صنایع دستی اغلب کارهای فرهنگی و مرسوم تلقی می شوند زیرا به عنوان بخشی از الزامات زندگی روزمره مطرح هستند. درحالی که هنر و کاردستی بیشتر یک فعالیت سرگرمی گونه و یک ارائه بی نقص از یک تکنیک خلاقیت است. از جنبه های عملی انواع مختلف صنایع دستی به دلیل شباهت مورد استفاده، مپوشانی زیادی دارند.
۱۰ ژوئن روز جهانی صنایع دستی است.
از نظر سازمان صنایع دستی در ایران ۳۷۰ رشته صنایع دستی وجود دارد که در ۲۴ دسته قرار می گیرند. از جمله صنایع دستی برتر کشور که در سطح بین المللی مورد توجه قرار گرفته اند می توان به فرش های دستباف اشاره کرد که معرف بنیه فرهنگی و هنری ایران در جهان است.
در سازمان جهانی یونسکو ۶۰۰ صنعت دستی ثبت شده است که ۴۵۰ صنعت دستی متعلق به کشور ایران است، از این تعداد ۲۸۷ صنعت متعلق به شهر اصفهان است. [ ۴] ایران سومین کشور تولیدکننده صنایع دستی در جهان است و وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی متولّی این بخش است. [ ۵]

مجموعۀ تولیدات دست ساز محلی هر قوم با استفاده از مواد اولیۀ موجود در زیست بوم آن قوم و با کمک ابزارهای دستی. این صنایع حاکی از خلاقیت های قومی هر منطقه است. هنرهای دستی دارای ویژگی های خاص هنری و صنعتی اند و هنرمندان در «کارگاه» یا «خانه»های شهرها، روستاها یا ایل ها به آن می پردازند؛ به علاوه چون این هنر صنعت قابلیت تولید و تکرار دارد، در شمار هنرهای کاربردی هم قرار می گیرد. طبقه بندی صنایع دستی در یک طبقه بندی کلی صنایع دستی را در گروه های زیر می توان خلاصه کرد: گروه اول، دست بافته های سنتی شامل بافته های داری، مانند قالی و گلیم و بافته های دستگاهی همچون زری، مخمل، ترمه. گروه دوم، دوزندگی سنتی شامل تن پوش ها، ازجمله پوستین، قبا، عبا و نیز شامل رودوزی های سنتی مانند سوزن دوزی، قلاب دوزی. گروه سوم، فلزکاری شامل قلم زنی، دوات گری، آهنگری و ...صنایع دستی کهن ایرانی. صنایع دستی دارای بار فرهنگی، معرفتی و عاطفی است. تنوع هنرهای صناعی کهن ایران کم نیست؛ این دستاورد، از سهم ایران در تمدن جهانی نشان دارد. پروفسور وولف آلمانی، پس از سال ها تحقیق در زمینه صنایع دستی، در کتاب صنایع دستی کهن ایران اشاره می کند: «شواهد و مدارک باستان شناسی این نکته را تأیید می کند که ایران جزو قدیمی ترین مراکز صنایع فلزکاری جهان بوده است»؛ او با استناد بر کاوش های باستان شناسیِ براون، گیرشمن، رشمیت، و هرتسفلد، معتقد است ایرانیان از حدود ۷ هزار سال پیش با ساخت اشیای فلزی، به ویژه مس، قلع، آهن، طلا، و نقره، آشنا بوده اند و در ادامه اضافه می کند: «حفاری های باستان شناسان فرانسوی، امریکایی، و آلمانی ثروت هنگفتی از اشیای دورۀ هخامنشی، اشکانی، و ساسانی را به موزه های اروپا و امریکا و بیشتر از همه به موزۀ ایران باستان ارزانی داشته است. این اشیا شامل جنگ افزارهای آهنی و مفرغی، دهنه های مفرغی اسب، قطعات مربوط به ارابه ها، ابزار، گوهرها، مجسمه ها، بشقاب های سیمین و زرین و ظروفی از این نوع است». سفالینه های منقوش در موزه آبگینۀ تهران، جام خسرو اول ساسانی ساخته شده از طلا و قطعات یاقوت در موزۀ لوور پاریس، جام شیرِ بالدار هخامنشی در موزۀ ملی ایران و صدها اثر تزیینی دیگر با تنوع سبک و گونا گونی ترکیب مواد سازندۀ آن حیرت آور است و شگفت انگیزتر از همه صنایع دستی کهن ایرانی، قالی پازیریک است که در موزۀ ارمیتاژ در سن پترزبورگ، نگهداری می شود.
صنایع دستی دوران اسلامی. صنایع دستی ایران با ظهور اسلام رنگ معنوی به خود گرفت. در این زمان دیدگاه مادی و حساب سود و زیان چندان مبنای ارزش این هنرها نیست، چراکه در اصل، نمی توان قیمتی برای اثر هنری ناب تعیین کرد و اصولاً این هنرها فراتر از «زمان» خلق می شوند. در واقع هنر در بینش اسلامی، شرافت بخشیدن به ماده است، ایرانی ها چندان در بند «زمانه» نبودند که به آفرینش سَبْکِ محلی و مقطعی بپردازند و به آن اکتفا کنند. آنان به خلق هنری «بی زمان» پرداختند که با «ابدیت» پیوند داشت و به موجب همین پیوستگی، این هنر ارزش و اعتباری جاودانه یافت. این جاست که هنرهای ایرانی و اسلامی، به ویژه هنرهای دستی، بر سه محور عرفانی، عملکردی و زیبایی شناختی قرار می گیرد که در محور عملکردی آن، هنر اسلامی متوجه کارکردهای مفید واقع گرایانه زندگی می شود و عمدتاً ساخت و سازها، معماری و شهرسازی خاص اسلامی، ظروف و البسه را دربر می گیرد یا در مساجد، کاخ ها و دیوارنگاره ها ظاهر می شود. با ذکر این نکته که در هر صورت محور عرفان اسلامی حتی امور عرفی را نیز تحت تأثیر قرار می دهد و خصیصه ای عملکردی دارد و به آن رنگ و معنایی دینی می بخشد. نمونه های صنایع دستی ایران در دوران اسلامی بسیار فراوانند. علاوه بر مجموعۀ عظیم قالی های ایرانی موجود در اکثر موزه های جهان، کاشی های هفت رنگ مسجد امام در اصفهان، سفال های زرین فام و مینایی ری و کاشان، پنجرۀ مشبک کاری کاخ چهل ستون، نگارگری های کتاب خمسۀ نظامی، هنر چوب در مسجد بایزید بسطامی سمنان، رحل چوبی قرآن در موزۀ متروپولیتن نیویورک، پارچه های زری و مخملِ دوران صفوی و قاجار، اسطرلاب برنجی، گلاب پاش شیشه ای، بشقاب سفالی لعابدار، هنر ضریح سازی و انواع بی شمار هنرهای صناعی دیگر می توان نام برد که مربوط به ایران دوران اسلامی است. این هنرها هیچ یک بومی و منطقه ای نیست بلکه «جهانی» است و بالندگی آن به «بشریت» تعلق دارد. هنرهای صناعی این دوران از عالم «جماد» به عالم «جان» می رود و روند تبدیل «وحدت به کثرت» به «کثرت به وحدت» نیز صورت می گیرد. دقت در این روند، که چطور میلۀ کوزه، دستی می شود به گردن یار، یا برگی سبز، درختی می شود در کل نظام هستی، رمزی است حول محور هستی که فصلی از تأملات هنرمند مسلمان صنایع دستی است.
صنایع دستی دوران معاصر. امروز، به سبب ماشینی شدن همۀ امور و تنزل کیفیت دست بافت ها و دست سازها، صنایع دستی، شکوه و ارجمندی خود را ازدست داده است. مطالعۀ فرهنگ و هنر ایران به شناخت هنر اقوام ترک، عرب، تاجیک، افغان، چینی و هندو کمک و اهمیت نقش ارتباطی ایران را در این میان مشخص می کند. اگر در زمینۀ شعر، شاهنامۀ فردوسی میان فارسی زبانان اعم از ایرانی و غیرایرانی پیوند ایجاد کرده، قالی دست باف ایران نیز میان تولیدکنندگان فرش آسیایی اعم از هندی، چینی، پاکستانی، ترکی و افغانی هم نوایی پدید آورده است که مرکز آن ایران به شمار می رود. بنابراین، پرداختن به جهان بینی ها و مکتب ها در هنرهای صناعی برای بررسی هنرهای تطبیقی و وابستگی آن ها از هرلحاظ به یکدیگر از ضروریات این رشته است. باید به یاد داشت که شرط استمرار هر هنر و تمدن، «جهانی شدن» آن با حفظ «حقوق متعلقه» آن است.
شورای جهانی صنایع دستی. به منظور تشویق صنعت گران هنرهای دستی در جهان و ایجاد همبستگی میان آنان و تقویت این هنرها در تجلی حیات فرهنگی ملت ها، شورای جهانی صنایع دستی وابسته به یونسکو در ۱۹۶۴ تأسیس شد، که به اختصار دبلیوسی سی نامیده می شود. در شورای مذکور متجاوز از ۱۰۰ کشور عضویت دارند و ایران نیز یکی از اعضای آن است. دبیرخانۀ این شورا در آتن، پایتخت یونان، است؛ و ارکان شورا عبارت اند از مجمع عمومی، هیئت اجرایی، شورا و پنج مجمع منطقه ای. وظایف اجرایی شورا عبارت اند از ایجاد ارتباط با دیگر سازمان های بین المللی، تعدیل حقوق گمرکی، فراهم آوردن زمینۀ مساعد برای مبادلۀ کارشناس و استادکار، برگزاری کنفرانس ها و نمایشگاه های صنایع دستی، انتشار کتاب و نشریه، و بالأخره تلاش برای واردکردن صنایع دستی به زندگی فرهنگی، اقتصادی، و اجتماعی ملت ها.
روز جهانی صنایع دستی. طبق موافقت شورای جهانی صنایع دستی روز ۱۰ ژوئن هر سال روز جهانی صنایع دستی خوانده می شود. در این روز هر یک از کشورهای عضو، مراسم خاصی به صورت برپایی نمایشگاه آثار صنایع دستی، سخنرانی، انتشار تمبر و تقدیر از محققان و صنعتگران نمونه برگزار می کنند. در ایران، ۲۰ خرداد روز صنایع دستی اعلام شده است.
صادرات فرش و صنایع دستی. در ایران مجموعۀ تولیدات صنایع دستی که قسمت اعظم آن را فرش تشکیل می دهد، بعد از نفت بزرگ ترین محصول صادراتی کشور بوده، ولی در چندسال اخیر این وضعیت تغییر کرده است.