بربط

[ویکی فقه] بربط، از سازهای زهیِ زخمه ای و نخستین نمونه خانواده عودهای دسته کوتاه است.
در باره تاریخ دقیق پیدایش و خاستگاه نخستین آن نمی توان به طور قطع اظهارنظر کرد.
فارمر پیشینه بربط را به هنر حجّاری هندی در سده دوم پیش از میلاد می رساند، امّا محققّان دیگر کهن ترین نشانه های تصویری آن را، که در بلخ شمالی (ازبکستان امروزی) یافت شده است، متعلق به سده نخست پیش از میلاد می دانند.
با این همه، شواهد روشن تری در دست است که از وجود سازی بسیار شبیه به بربط در نقش برجسته ای در ناحیه گاندهاره در هند در فاصله سده های دوم تا چهارم میلادی حکایت می کند.
نفوذ امپراتوری کوشان بر هنر گاندهاره و گستردگی دامنه این امپراتوری در خاور ایران، مؤیّد این احتمال است که کوشانیان بربط را در ایران معرفّی کرده اند.
اگر روایات شاهنامه را در باره وقایع اواسط روزگار ساسانیان افسانه ای نپنداریم، از احتمال آشنایی ایرانیان با بربط در سده پنجم میلادی با اطمینان بیشتری می توان سخن گفت، زیرا به روایت فردوسی ده هزار تن از لوریان هندی که همگی در بربط نوازی مهارت داشتند، به دربار بهرام گور (۴۲۱ـ ۴۳۸ میلادی) بار یافتند.
وجود واژه بربط در متون پهلوی اشکانی و فارسی میانه، مانند منظومه درخت آسوریگ و خسرو قبادان و ریدک وی، نشان می دهد که این ساز دست کم در مدتی از سلطنت اشکانیان و سرتاسر دوره ساسانیان در ایران رواج داشته است.

نظر فارمر درباره خاستگاه بربط
احتمالاً گسترش استفاده از بربط در ایران و وجود شواهد روشن تر در این باره موجب شده تا فارمر ضمن آوردن باربیتوس در شمار برخی از آلات موسیقی بیگانه که به یونان راه یافته، آن را همان بربط یا «عود قدیم» بداند و به ایرانی بودن آن تصریح کند.
احتمالاً متغیّر بودن مرزهای شرقی ایران و دست به دست گشتن برخی ولایات در پی جنگها، موجب شده که فارمر، با آن که خاستگاه اولیه بربط را به هند رسانده است، آن را همچنان سازی ایرانی بداند.

نظر مسعودی درباره خاستگاه بربط
با این همه مورّخانی چون مسعودی بربط را سازی یونانی الاصل پنداشته اند که حکمای یونان آن را به قیاس طبایع اربعه با چهار تار ساخته اند.
این ادعا تنها با طرح این بحث لغوی که بربط از ریشه یونانی باربیتوس مشتق شده، می توان قوت گیرد؛ اما جز زهی بودن، شباهت دیگری میان این دو ساز وجود ندارد، و برخی محققان نیز باربیتوس را مشتق از بربط دانسته اند
بعلاوه اگر نظر بعضی از نویسندگان فرنگی را بپذیریم که سازهای با برش طولی گلابی شکل، منشأ هندی و ایرانی دارند ، دیگر نباید در نادرستی انتساب بربط به یونان تردید داشت.
این نیز مسلم است که کتابت کلمه بربط در متون فارسی با املای عربی (یعنی بربط، نه بربت) هرگز به معنای تعلّق این ساز به اعراب نیست، بلکه تنها نمودار نفوذ فرهنگ عربی و اسلامی است.
این احتمال هم وجود دارد که چون حرف «ت» در بربط تلفظ خاصی داشته است، فارسی زبانان برای حفظ و نشان دادن این ویژگی، آن را با طاء نوشته اند.

فارسی بودن واژه بربط
...

بَربَط
بَربَط
(یا: عود) سازی از خانوادۀ سازهای زهی مضرابی. این ساز دارای کاسۀ طنینی بزرگی است که سینۀ مرغابی را تداعی می کند و احتمالاً نام «بربط» برگرفته از همین شکل خاص است. بر روی دهانۀ وسیع کاسۀ طنینی، صفحه ای چوبی قرار دارد که دارای سه شبکۀ جدا از هم است. دستۀ آن نسبتاً کوتاه است و بر روی آن هیچ دستانی بسته نمی شود. سرپنجه، که محل استقرار گوشی هاست، به سمت عقب متمایل است. این ساز دَه وتر (۲+۲+۲+۲+۲) و دَه گوشی دارد و در واقع دارای پنج ردیف وتر مضاعف است. هر ردیف متشکل از دو وتر است که به صورت هم صدا کوک می شوند. گاه در منطقۀ بم این ساز یک ردیف وتر مضاعف کشیده می شود و این عمل گاه در منطقۀ زیر صورت می گیرد. در چنین وضعیتی بربط شش ردیف وتر دارد. وترهای اضافه به منزلۀ واخوان کاربرد دارند و معمولاً روی آن ها انگشت گذاری نمی شود. وترهای مضاعف ردیف پنجم نیز غالباً به منزلۀ واخوان استفاده می شوند. وسعت صوتی این ساز دو اکتاو است. نوازندگان ویرتوئوزیته در تک نوازی ها معمولاً این وسعت را در منطقۀ زیر، گسترش می دهند. این ساز با مضرابی از جنس پَرِ کرکس یا پلاستیک انعطاف پذیر نواخته می شود. نسبت میان وترها فاصلۀ چهارم درست است؛ البته، به استثنای وترهای مضاعفِ ردیف چهارم و پنجم که فاصلۀ دوم بزرگ است. ابراهیم قنبری مهر، طراح و سازندۀ انواع سازها، بر این عقیده است که بربط فارسی از عود عربی ظریف تر، باریک تر و کوچک تر است و بر همین اساس، بربط هایی طراحی کرده و ساخته است. بربط های جدید دارای دسته ای بلند، کاسۀ کم حجم تر و صدای ظریف ترند که با زیباشناسی موسیقی ایرانی سازگارتر است.