باب همایون

[ویکی فقه] باب همایون (تهران). باب همایون و دروازه و خیابان متصل به آن در ارگ قاجاری در تهران است.
باب همایون، دروازه و خیابان متصل به آن در ارگ قاجاری در تهران. نیمه جنوبی ارگ، جایگاه محله سلطنتی، با کوچه ای به نام کوچه دربِ اندرون از ناحیه وزارتی در شمال جدا می شد و خیابان شمالی - جنوبی الماسیّه، که بعدها باب همایون نامیده شد، خود ناحیه وزارتی را به دو محله تقسیم می کرد. سر درِ الماسیّه، انتهای جنوبی خیابان الماسیّه را به وسط کوچه درب اندرون می پیوست.

← دروازه ارگ
سردرِ الماسیّه به صورت ساختمانی دو اشکوبه تجدید بنا شد و آن را باب همایون نامیدند (تقلیدی آشکار از عثمانیها که این نام را به معنای «دروازه شاهی» به درِ ورودی اصلی در باروی خارجی سرایِ نو سلطان، یعنی طوپقاپوسرای در استانبول، اطلاق می کردند.
اشکوب پایین با سنگبری و کاشیهای لعابی با رنگهای درخشان تزیین شد. دهانه ای بزرگ محل عبور و مرور بود و طاقنماها و ایوانها و اتاقکهای دروازه بانها در دو جناح آن قرار داشت.
نمای نیمدایره بالای دروازه با کاشیهای لعابی دارای نقش گل و گیاه و در میان آن به نشان دولت و سلطنت، شیر و خورشید، مزیّن بود.
در اشکوب بالا تالاری بود با دو ستون مزیّن به گچکاری و نوارهای پیچاپیچ و طاقی نیمدایره با طرحهای گوناگون گل و گیاه و در دو جناح این تالار دو گوشواره یا دهلیز با شیشه های رنگی و آیینه کاری. هرگاه شاه در تهران بود بر فراز این سردر پرچم شیر و خورشید در اهتزاز بود.

خیابان الماسیه
نامِ خیابان الماسیّه نیز به باب همایون (بعدها نیز دالان بهشت یا خیابان دولت) تغییر یافت و به خیابانی سنگفرش شده، پهن و مستقیم، با پیاده رو و ردیف درختان و تیرهای چراغ (چراغهای روغن سوز) و نرده های فلزی تبدیل شد. دو ردیف مغازه متحدالشکل، همگی با نماهایی مزیّن به طاقهای مدور و طاقکهای مشبّک، در دو طرف خیابان ایجاد شد.
خیابان باب همایون به ساختمانهای اداری عمده مانند مدرسه نظام، قورخانه، انبار غلّه خالصه، مجمع الصنایع، جایی که صاحبان حرف مختلف و صنعتگران حرفه ای در کارگاههای شخصی خود کار می کردند و نیز به مسجد مهدعلیا و غیر مستقیم به مدرسه دارالفنون راه داشت.

دروازه ارگ
...

خیابانی حد فاصل میدان توپخانه و خیابان صوراسرافیل در تهران. در ابتدای دورۀ قاجار، در سمت شمالی خیابان باب همایونِ امروزی، خندقی قرار داشت و بر روی آن پلی چوبی بود که یک سر آن در بیابانی قرار می گرفت که امروز میدان توپخانه (سپه سابق، امام خمینی کنونی) است و مقابل آن دروازه ای به نام دروازۀ دولت بود که مردم از آن جا وارد محوطۀ ارک حکومتی می شدند. در ۱۲۸۱ق و دورۀ ناصرالدین شاه قاجار، برای توسعۀ شهر، خندق پر شد و در ۱۲۸۸ق دروازۀ جدیدی با سه دهانه و دو طبقه در جای آن بنا شد که دروازۀ شمالی شهر را تشکیل داد. بالای درِ هلالی طبقۀ اول، روی کاشی های رنگین، علامت شیر و خورشید نقش بسته بود. دو طرف آن دو تاق نما و درگاه کاشی کاری شده وجود داشت. داخل درگاه ها دو مجسمۀ مفرغیِ مشعل به دست روی دو سکوی سنگی دیده می شدند. دو اتاق در دو طرف درگاه ها با مقرنس های گچی بسیار زیبا محل استقرار دربان ها یا قاپوچی ها بود. چهار اتاق در دو سمت دهانه های کناری، روی سکوهایی به ارتفاع ۵۰ سانتی متر، قراولخانۀ کاخ گلستان بود. در طبقۀ دوم، تالاری وسیع با سه دهانۀ اُرسی مشبک کاری هلالی و ایوانی با دو ستون مارپیچی گچ بری شده با طرح گل و پیچک و نیم ترنج داشت که دوطرف آن اتاق های گوشواره با ارسی های سه دریِ مشبّک آینه کاری بودند. بالاخانۀ دروازه محل جلوس شاه و تماشای مراسم کشتی در روزهای عید بود. این دروازه به سبب راه داشتن به محدودۀ کاخ سلطنتی که شاه و زنانش از آن جا وارد و خارج می شدند، باب همایون یا سردر باب همایون نام گرفت و خیابان عریض و سنگ فرش شده ای به جای کوچۀ باریک و خاکی پیشین، که به آن کوچۀ دروازه دولت می گفتند، احداث شد که خیابان باب همایون نام گرفت. آینه کاری های سردر، زیر نور خورشید مانند قطعات الماس می درخشیدند؛ از این رو، به سردر الماسیه نیز شهرت یافت و نام خود را به خیابان داد. عمارت سردر الماسیه از بناهای بسیار معروف و مهم شهر تهران بود و در ۱۳۱۱ش و دورۀ رضا شاه پهلوی، هنگام توسعۀ شهر، به همراه دیگر دروازه ها تخریب شد. خیابان باب همایون با درختان کهنسال پرشاخ وبرگ و جوی های پرآب، بسیار زیبا و باصفا بود و از گردشگاه های مردم تهران به شمار می رفت و به دالان بهشت نیز شهرت داشت. نام های دولت، ارک، و نقاره خانه نیز در مورد آن به کار می رفت. در شمال غربی خیابان، یک بستنی فروشی به نام لقانطه دایر شده بود که صاحب آن در پیاده روِ پهن و سنگ فرش چند حوض کاشی آبی برپا کرده بود و دور آن ها میز و صندلی چیده بود. در بستنی فروشی لقانطه، فالوده و شربت و چای و قهوه نیز به فروش می رسید و مشتریانش بیشتر رجال و تحصیل کردگان بودند. خیابان باب همایون، به سبب نزدیکی به کاخ سلطنتی، اهمیت داشت و پیش از تأسیس کارخانه های چراغ گاز و چراغ برق، در اواخر دورۀ سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، با فانوس های شیشه ای نفتی که بر پایه های بلند نصب شده بودند روشن می شد. در دورۀ رضا شاه پهلوی، از اولین خیابان هایی بود که آسفالت شد. در ۱۲۹۹ق، مدرسۀ مجمع الصّنایع در خیابان باب همایون احداث شد. اولین کارخانۀ نوشابه سازی که در آن زمان به لیموناد منحصر بود، در اواخر دورۀ قاجار در آن جا دایر شد. کتاب فروشی گنج دانش از مکان های قدیمی و بقعۀ امامزاده روح الله بن موسی کاظم با سردر کاشی کاری شده به تاریخ ۱۳۱۱ق، از بناهای تاریخی آن است.