ضحاک

تلفظ اصلی این نام که پسر مرداس بود { ُض} + حاک = ضُحاک است که به روایتی آنرا ضَحاک نیز گویند.
معنی تحت لفظی آن : صحرا+ گرمی دیده / آک و عیب و عار + نقص و کاستی است: صحرای بی آب وعلف وسوزان / معیوب.

ضحاک نام شخصیتی در شاهنامه است. او بعد از اینکه پدرش مرداس که پادشاهی عادل و دانا بود را می کشد، خود پادشاه شده و مردم را به فلاکت می رساند. او در تمام عمر خویش بطور متداوم گول شیطان را می خورد تا جایی که بعد از اینکه شیطان شانه اش را می بوسد، دو مار از هر شانه بیرون می آید و برای اینکه مارها را سیر نگه دارد، ضحاک هر روز دو مغز جوانان بی گناه را به آنها می دهد. فریدون و کاوه با حرکتی ملی سرانجام باعث شکست ضحاک می شوند و فریدون او را به دماوند می برد و او در آنجا می میرد.
ضحاک در فرهنگ ایرانی مظهر ظلم، ستم و ناعدالتی است و در زبان اوستایی نام او مترادف با اژدها نیز هست.

آژی دهاک

اژدها پیکر : آژی= اژدها و دهاک = پیکر ، که در زبان تازی " ضحاک" شده است ، در زبان فرانسوی آستیاگ و لاتین آستیاگس گردیده .

در پارسی پهلوی:
دَهاک= dah�k زَهاک_ (نادرست: ضحاک) _ (=اَژیدهاک/اَزیدهاک)

کسی که بسیار دنیا دوست بود . و برای بقای عمر خود از خون و مغز افراد استفاده میکرد .

ضحاک : ضحاک در زیبا شناسی ادبی و شعر و ادبیات ،مظهر ستمگری است.و فریدون نماد و مظهر عدل و ظلم ستیزی.
می که فریدون نکند با تو نوش
رشته ی ضحاک بر آرد ز دوش
یعنی : اگر فریدون باده را بیاد تو نخورد مار ضحاک از دوشش بر آمده و او را هلاک می کند.
شرح مخزن الاسرار نظامی،دکتر برات زنجانی،۱۳۷۲،ص۲۲۴.

ضحّاک:
دکتر کزازی در مورد واژه ی " ضحّاک" می نویسد : ((ضحّاک ریخت تازیکانه از دهاگ dahāg در پهلوی و پارسی است و"دهاگ"ریخت" کوتاه شده ی اژیْ داها کا در اوستایی. ریخت های دیگر از این نام باستانی در پارسی اژدهاگ و ازدهاگ و اژدرها و اژدر است. چنان می‌نماید ضحّاک از"ازدهاق"ریخت تازکانه ی ازدهاگ برآمده است. و در پاره ی نخستین واژه: اژی، هیچ گمان و چند و چونی نیست: اژی به معنی مار است و همتای واژه آن در سانسکریت اَهی ِ است" اژی "خود، در اوستایی، وامْ واژه( = واژه ی قرضی؛ دخیل) می نماید؛ زیرا بر پایه هنجارهای زبان‌شناختی�اهی�سانسکریت در اوستایی می بایست ازی می شد. در پاره ی دوم نام: داهاکا چند و چون هست:در سنگ نبشته ی خشایارشا در تخت جمشید دها نام یکی از تیره ها و اقوام فرمانبردار است. خشایارشا، در این سنگ نبشته، آنگاه که مردمان فرمانبردار خویش را بر می شمارد،دو تیره را بر آنچه داریوش در سنگ نبشته اش یاد کرده است،می افزاید؛ آن دو تیره یکی داهاست و دیگری اکئوف چیی که شاید به معنی� کوه نشینان � باشد.بیْلی، ایرانشناس انگلیسی، داها را با"دهستان"برابر می داند که در نوشته های اسلامی، سرزمینی است در کرانه خاوری دریای خزر. هم او داها به معنی مرد و مردانه را در ختنی و دای و ذای به معنی مرد جوان را در" وخی"( زبان خاور افغانستان و پامیر) و داه به معنی بنده و برده را در پارسی با این واژه همریشه می شمارد. اگر دیدگاه این ایران‌شناس را بپذیریم، می‌توانیم بر آن بود که ایرانیان خاورین را با مردم"داها"که سرزمینی است ناشناخته، در روزگاران تاریک تاریخ کشاکش و نبرد بوده است و ایرانیان با پیروزی در این نبردها"داهاییان"را به فرمان خویش در آورده اند و از آن پس، "داها "در معنی مرد جوان و برده در زبان‌های ایرانی کاربرد یافته است. در"ریگْ ودا"کهنترین بخش وداها، از قومی به نام داسا، چونان دشمن سرسخت و آشتی ناپذیر آریاییان هند، نام برده شده است. یکی از کاربردهای کنارین"داسا" ،در هندی"داه"در پارسی، بنده و برده است. داسای هندی را می توان با داهای ایرانی، نام سرزمین و قومی ناشناخته برابر دانست؛ بدین سان، داسا ریخت سانسکریت و کهنتر داها خواهد بود و نام دشمن تیره های آریایی، در روزگاران هند و ایرانی.کرستنسن داسا را نامی می داند که آریاییان بومیان سیه چرده ی هند را بدان می نامیده اند. از دیگر سوی، کا را در دهاکا پساوند خوارْ داشت و کِهینگی(=تصغیر)می‌توان دانست. بر این پایه، اگر داها را در اژی دهاکا نام آن قوم بدانیم، یا برآمده از آن بشماریم، دهاکا به معنی "داهی پست"و مانند آن خواهد بود و نامی شایسته دشمنی گجسته و پلید را.
در این میان، نکته های باریک و شایسته ی درنگ آن است که در ادب ودایی، از دو داسا سخن رفته است و داسا، چونان مردمی که با تیرهای آریایی هند دشمنی می ورزیدند،از داسا، چونان مار، جداست. اما در اوستا، این هر دو با یکدیگر درآمیخته اند و نمادی پیچیده و چند سویه را پدید آورده اند که "اژیدهاک" است.داسای دومین ماری نمادین و اسطوره ای است،با سه سر. این مار را که ویشوورووپا višvarūpā نیز نامیده شده است، پهلوان هندی شریتا از پای در می آورد. داسا نامی است که در ریگ ودا به این مار داده شده است. اژی دهاکای اوستایی نیز ماری است سه سر که آن را پهلوان ایرانی فریدون فرو می کُشد. "داسا "و "دهاکا"، افزون به سه سر، شش چشم نیز دارند. من پنداشته ام که "سه سری" مار، در اسطوره ی ایرانی می‌تواند بود که در سر دهاک و سر دو ماری که از دو شانه ی وی بر می‌رویند به نمود آمده باشد. دار مستتر و بِنْونیست مار هندی و ایرانی را با یکدیگر سنجیده اند و آن دو را یادگار به مرده ریگی از روزگاران هند و ایرانی دانسته اند. اما ،به گمان، اسطوره ی مار کهنتر است و پیشینه ی آن به روزگاران هند و اروپایی باز می‌گردد: در اسطوره‌های یونانی نیز، پهلوان بزرگ هراکلس، پتیاره ای سه سر را به نام گریونئووس geryoneus از پای درمی‌آورد." گریونئووس"همتای یونانی داسا و داهاکا می تواند بود.
بر پایه ی آنچه نوشته آمد، می تواند بود که در اژی داها کای اوستایی، جانداری اسطوره‌ای، پتیاره ای سه سر و شش چشم، با قومی دشمن آریاییان که داها نامیده می شده است در هم آمیخته باشد و از آن، دهاک ماردوش که مردی است مردم اوبار و اهریمنی با دو مار شگفت رُسته بر دوش، پدید آمده باشد.
در فرجام این گفتار، یاد کرد نکته ای دیگر نیز شایسته می نماید: به گمان، در پایان جنگ و گریزها و ستیز و آویزها در میانه ی ایرانیان خاورین و"داهایان"سرزمین داها یا بخشی از آن به چنگ ایرانیان افتاده است و مردم آن به آیین مزدیسنا گرویده اند؛ برهان این نکته آن است که در اوستا فروهر اَشْوندان( =پیروان اشا )کشور داها( = داهی)؛ داهیو ستوده شده‌اند.))
((جهانجوی را نام ضحاک بود
دلیر و سبکسار و ناپاک بود.))
(نامه ی باستان ، جلد اول ، میر جلال الدین کزازی ، 1385، ص 275.)