پترونه خلیل

[ویکی فقه] پَتْرونه خَلیل، شورشی دورۀ نوگرایی در کشور عثمانی می باشد. او عامل اصلی قیام های خیابانی استانبول در نیمۀ سدۀ ۱۲ق/۱۸م بود که موجب قتل وزیر و خلع سلطان عثمانی گردید.
خلیل مدتی عضو ینی چری در ارتش سنتی عثمانی بود و در جنگ عثمانی و ایران شرکت داشت و هم در نیروی دریایی عثمانی به عنوان لِوِند خدمت می کرده است و بسا که واژۀ پترونه یا پترونا که از واژه های دخیل در زبان ترکی است، رتبه ای در نیروی دریایی عثمانی محسوب می شده است.
انگیزۀ شورش در استانبول
از اندیشه های انقلابی پترونه خلیل که تبار آلبانیایی داشت، و ازاین رو در میان ترکان عثمانی «آرناووت» (شاید نسبتی از روی تحقیر) خوانده می شد، اطلاعی در دست نیست. او پیش از آغاز شورش، کارگر حمام در استانبول بود. با این همه، ریشه های شورش ربیع الاول ۱۱۴۳/سپتامبر۱۷۳۰ را باید در زمینه های مستعد آن در اوضاع امپراتوری عثمانی جُست، نه در شخصیت و تأثیر پترونه خلیل. انگیزۀ شورش محدودی که خیلی زود به قیامی گسترده تبدیل شد، شکست نیروهای عثمانی از سپاه آخرین پادشاه صفوی، طهماسب دوم به سرداری نادر بود که در جریان آن سرزمین های تصرف شده به وسیلۀ عثمانیان هنگام بروز فتنۀ افغان باز پس گرفته شد. دولت عثمانی که به هنگام سقوط اصفهان از مرزهای خود با ایران در اندیشه بود، پس از پیمان با روسیه به بهانۀ حفظ و رهایی مسلمانان سنی مذهب بالای رود ارس، گرجستان، شیروان و آذربایجان، به ایران حمله کرده بود. اکنون شکست از نادر، درحالی که سپاه عثمانی هنوز در اسکودار اردو زده، و ابراهیم پاشا نوشهرلی، صدر اعظم سخت مشغول تدارک حملۀ دیگر و جبران شکست بود، موجب هیجان عمومی در استانبول گردید. چنین پیداست که صدر اعظم مخالفان و حاسدانی داشت که در صدد تضعیف او بودند و شورشیان که فرصت مناسبی را برای ایجاد اغتشاش انتظار می کشیدند، با پراکندن شایعاتی در باب بازگشت سپاه از تبریز به استانبول و واگذاری قلمرو سنی مذهبان به شیعیان، آتش تعصب عوام را برافروختند. آنان تقصیر را به گردن صدر اعظم، سلطان و باقی درباریان انداختند و آنان را متهم به خروج از قلمرو شریعت کردند. در حقیقت، دوران ۱۲ سالۀ صدارت ابراهیم پاشا (۱۷۱۸-۱۷۳۰م)، اوج سلطنت ۲۷سالۀ سلطان احمد سوم و از مهمترین دوره های امپراتوری عثمانی به شمار می آید؛ زیرا در اثر افکار و اقدامات ابراهیم پاشا که بیش تر از جنگ به صلح و نوسازی و اصلاح امور کشور می اندیشید، نخستین بار کشور به پیشرفت های اروپایی توجه کرد. همراه جنبۀ مثبت نوگرایی ابراهیم پاشا، از ایجاد صنایع تا ترجمه و چاپ و انتشار کتاب، برخی جنبه های منفی عصر لاله، زمینه های سیاسی ـ اجتماعی، اقتصادی و اداری مناسبی را برای مخالفان دولت فراهم آورد که باید بر آن ها فشارهای روانی ـ اجتماعی وارد بر طبقات پایین مردم که رواج ظواهر نوگرایی را با دین و اعتقادات خود در تقابل می دیدند، افزود.
شروع شورش توسط پترونه
در روز حادثه (۲۶ربیع الاول/۲۸سپتامبر)، پترونه خلیل با تنی چند از یاران و همگامان خود، نخست در برابر مسجد بایزید استانبول مردم را جمع کرد و با دستاویز قرار دادن مذهب، خطای سلطان و صدر اعظم را یادآور، و خواستار آزادی زندانیان شد. چون جمع قوت یافت، به بستن مغازه ها پرداخت و عده ای از ینی چری ها به او ملحق شدند و رئیسشان نیز از ترس گریخت. سلطان و درباریان از بیرون شهر بازگشتند و صدر اعظم کاری از پیش نبرد. شورش به یاری گروهی ماجراجو وسعت گرفت و مردم و مغازه داران تنها از ترس و در نتیجۀ ارعاب پترونه و یارانش بدون هرگونه رهبری فکری در این شورش شرکت جستند. با از دست شدن اختیار اوضاع و پس از چند روز آمد و شد و مذاکره، سلطان که می خواست خود و سلطنتش را حفظ کند، تصمیم گرفت صدر اعظم را فدای خویش نماید، از این رو، با شتاب دستور کشتن ابراهیم پاشا را داد. شورشیان با دیدن ضعف سلطان، عزل او را خواستار شدند و سرانجام، وی مجبور به کناره گیری شد و پسر برادرش، محمود جانشین او گردید. با تغییر سلطان، پترونه خلیل که پیدا بود از هیچ اندیشۀ انقلابی اصیلی پیروی نمی کند و تنها به ایجاد اغتشاش و سودجویی شخصی و قدرت طلبی پای بند است. با این که با کشتار و غارت و تخریب کاخ های عصر لاله به نوعی اقتدار دست یافته بود، هیچ اقدامی سیاسی به عمل نیاورد و از این موقعیت طلایی هیچ استفاده ای برای در دست گرفتن رهبری و تثبیت اوضاع به نفع مردم و خود نکرد.
قتل پترونه
...