واصلیه

[ویکی فقه] واصلیه، از گروهای متقدم معتزلی است که به پیروان ابوحذیفه واصل بن عطا، معروف به الغزال گفته می شود. او در سال ۸۰ یا ۸۱ ه. ق. در مدینه متولد شد.واصل از موالی و یا به دیگر سخن از کسانی بود که نژاد عربی نداشته اند. این گروه از افراد در حمایت یکی از طوایف عرب به سر می بردند. درباره این که ایا او از موالی «بنی هاشم» بوده است یا «بنی امیه» و یا «بنی مخزوم»، اختلاف است. هر چند برخی وی را مستقیما شاگرد ابوهاشم عبدالله بن محمد بن حنفیه دانسته اند و چنین نتیجه گرفته اند که او از بنی هاشم است.
از آن جا که واصل بن عطاء را به عنوان موسس مکتب اعتزال گفته اند درباره این مکتب باید گفت که اعتزال از مهمترین مکاتب کلام عقل گرای اهل تسنن به شمار می رود.اهل اعتزال، اعتزال را به شکل مثبت و ستایش آمیزی معنا می کنند. آنان تلاش می کنند با آیاتی همچون «واعتزلکم» و «واهجرهم هجرا جمیلا» (و با شیوه ای پسندیده از آنان دور شو. ) و روایاتی همچون «من اعتزل من الشر سقط فی الخیر» (هر کس از بدی کناره گیرد به سوی نیکی می افتد.) معنای مورد نظرشان را تبیین کنند. آنان از آنجا که معتقد به عدل و حکمت الهی هستند خود را «عدلیه» و از آنجا که معتقدند در کنار خداوند قدیم دیگری نیست خود را «موحده» نام نهاده اند. در پیدایش معتزله و واصل بن عطا به طور معمول به یک جریان تاریخی خاص اشاره می شود؛ واصل از شاگردان حسن بصری (م. ۱۱۰ ه. ق) بود. روزی شخصی وارد درس حسن بصری شد و گفت: ای پیشوای دین! در زمان ما گروهی هستند که مرتکبین گناهان کبیره را کافر می دانند و بر این باورند که اگر کسی گناه کبیره ای را مرتکب شود از دین اسلام خارج شده و کافر گردیده است. گروهی از خوارج این باور را پذیرفته اند. در مقابل گروهی دیگر بر این پندارند که مرتکبین گناه کبیره به ایمان شان ضرری وارد نمی شود. آنان گناهکاران را امیدوار می کنند. آنان عمل را رکنی از ایمان نمی دانند و عقیده دارند که هیچ معصیتی به ایمان آسیب نمی رساند همانگونه که هیچ طاعتی با وجود کفر نفعی ندارد.مرجئه ابن عقیده را بیان می کنند. حال عقیده و نظر شما در این مورد چیست؟حسن بصری کمی فکر کرد و پیش از آن که پاسخ را بگوید واصل بن عطاء گفت: به نظر من کسی که مرتکب گناه کبیره ای شده نه مطلقا کافر است و نه مطلقا مومن. بلکه او در مرحله ای میان کفر و ایمان قرار دارد؛ یعنی منزلة بین منزلتین. واصل بن عطا این را گفت. از جای خود برخواست و در گوشه از مسجد، کنار ستونی برای جمعی از شاگردان حسن بصری به تقریر جواب خود پرداخت.بعد از این جریان، حسن بصری گفت: «اعتزل عنا واصل»؛ واصل از ما کناره گرفت. از این جا بود که واصل بن عطا و اصحابش را معتزله نام نهادند.
اساتید واصل بن عطا
واصل بن عطا را مستقیما شاگرد ابوهاشم عبدالله بن محمد بن حنفیه، معرفی کرده اند. این در حالی است که برخی دیگر وی را شاگرد خود محمد بن حنفیه برمی شمرند. در تبیین این مسئله باید گفت که با توجه به سال وفات محمد بن حنفیه که ۸۰ ق. یا ۸۱ ق. می باشد و از طرفی دیگر واصل در سال ۸۰ ق. به دنیا آمده باشد علم آموزی واصل بن عطا نزد محمد بن حنفیه نمی تواند صحیح باشد. گرچه احتمال این که واصل نزد پسر محمد بن حنفیه هم شاگردی کرده باشد دور از ذهن نیست. به هر حال، از اساتید دیگر واصل بن عطا می توان به ابوالحسن بصری (م. ۱۱۰ ه. ق) اشاره کرد. او از دیگر بزرگانی است که در بصره از مهمترین اساتید واصل بن عطاء به شمار می رفته است. واصل در درس این استاد بود که برخلاف نظر وی، اولین بار نظریه معروف «منزلة بین المنزلتین» را مطرح ساخت و راه و شیوه علمی خود را از استاد معروف خود جدا کرد. نظریه ای که برای مکلف مرتکب گناه کبیره جایگاهی بین اسلام و شرک قائل می شد و او را نه مومن و نه مشرک، بلکه در جایگاهی میان آن دو، تحت عنوان فاسق می نامید.
ویژگی های واصل بن عطا
واصل بن عطا که از او به عنوان بنیانگذار مکتب اعتزال یاد می شود خطیبی توانا و ماهر بشمار می رفته، بگونه ای که می توانسته سخنرانی و خطبه هایی ایراد کند که حرف «راء» در آن وجود نداشته باشد. او در نزد معتزلیان به فضل و ادب مشهور است. گفته شده او متکلمی زاهد و بی میل به دنیا و مادیات بوده است. حتی وقتی بیست هزار درهم سهم ارث به او رسید همه را در معرض استفاده شاگردان خود قرار داد. او هم چنین پیشنهاد کمک مالی عبدالله بن عمر بن عبدالعزیز، حاکم بصره به مبلغ صد هزار درهم را بر اساس زندگی زاهدانه خود نپذیرفت. واصل بن عطا قدرت جدل و مناظره بالایی داشته و نسبت به اراء و عقاید فرق گوناگون مانند شیعه، خوارج، زنادقه، دهریه، مرجئه و سایر مخالفین اعتقادیش سرآمد عصر خود به شمار می رفته است.
آثار واصل
...