نیت در قرائت خوانساری ها

[ویکی فقه] نیّت ، در سمت و سو دادن به کردار انسان نقش اساسی دارد. نیّت، جوهره کارهای عبادی به شمار می آید و درستی و نادرستی عبادت مکلّفان با آن در پیوند مستقیم قرار دارد؛ بدین جهت، شناخت آن به گونه ای که فقیهان در دوره های فقاهت بحث کرده اند، می تواند مکلفان را به آنچه از آنان خواسته شده آشنا کند. و تصور ذهنی را که بر اساس آرای گونه گون فقیهان پایه گذاری شده اصلاح کند و زیاده روی هایی که سر از تحیر ، شک و وسوسه در می آورد از زندگی نیایش گران بزداید و محققان را در جداسازی قید و بندهایی که در نیّت، نگهداشت آن ها واجب است و آنچه از سر احتیاط افزوده شده و آوردن آن بهتر می نماید، می تواند، یاری رساند.
فقیهان نیز، با توجه به جایگاه مهم نیّت، در تقسیم بندی فقه، فقه را به دو بخش سامان داده اند: عبادات و معاملات. و بین این دو بخش را به نیّت فرق گذارده اند؟حال نیّت چیست و در چه کارهایی باید به آن گردن نهاد و چگونه باید آورده شود و… همواره بحث مورد نیاز مکلّفان بوده است؛ از این روی فقها به آن توجه ویژه داشته اند. فقیهان بیش تر بحث های مربوط به نیّت را در (وضو) از کتاب طهارت و نیّت نماز در کتاب صلات آورده اند. از آن جا که اساس و مبانی بحث نیّت در این دو کتاب به شرح بحث شده، در دیگر کتاب های عبادی، بحث نیّت، به این دو کتاب، ارجاع داده شده است.
محور اصلی بحث
بنابراین، محور اصلی بحث ما نیّت وضو و نماز خواهد بود، ولی ویژه این دو نخواهد بود. بحث نیّت، از جمله مباحث پردامنه ای بوده که در عصر خوانساری ها محافل علمی دانشوران دینی بدان توجه ویژه داشته اند و به انگیزه، آسان کردن کار بر مکلّفان و زدودن وسواس ها و جلوگیری از زیاده روی در احتیاط کار ی ها، در آن گام هایی برداشته اند. آقا حسین خوانساری در مشارق الشموس، در بحث وضو، به شرح به موضوع پرداخته است. آقا رضی خوانساری رساله نیّت صادقه و آقا جمال خوانساری رساله نیّت و اخلاص را به رشته تقریر در آورده اند. از آن جا که فقیهان خوانسار، در سلسله آغازگران فصل اعتراض و نقد دیدگاه های سخت گیرانه پسینیان در باب نیّت قرار دارند و گام های بلندی در راه آسان کردن امر نیّت برداشته اند، بایسته می نماید که بحث نیّت از نگاه این فقیهان مورد بحث و بررسی قرار گیرد. در این نوشتار برآنیم، سیر تطور نیّت از آغاز دوره فقاهت شیعه تاکنون و چگونگی رویکرد فقیهان به دیدگاه های سخت گیرانه و آسان گیرانه در امر نیّت و نقش خوانساری ها را در این میان بنمایانیم.
نیت در اقوال پاره ای از فقهاء
در آغاز نگارش فقه شیعه، نیّت به گونه ای ساده، بسیط و آسان یاب مطرح شد. شماری از فقیهان به خاطر روشنی نیّت در اعمال عبادی و نرسیدن نص خاص درباره چگونگی آن در عبادات، آن را در آثار خود به طور کلی و شماری به گونه ویژه مطرح نکرده اند: شیخ صدوق (م:۳۸۱هـ. ق.) در المقنع و شیخ مفید (م:۴۱۳هـ. ق.) در الاشراف از نیّت وضو، سخنی به میان نیاورده اند. در باب نیّت نماز نیز، شیخ صدوق با این که در المقنع، به پاره ای از مسائل جزئی نماز پرداخته و در هدایه گونه های نمازها را بر شمرده و شیخ مفید در مقنعه، باب کیفیة الصلاة و صفتها، را گشوده، اما از نیّت نماز و چگونگی انجام آن، بحث ویژه ای به میان نیاورده است. شیخ مفید در مقنعه، بحث نیّت وضو و شماری از فقها، مانند: ابی الصلاح حلبی (م:۴۴۷هـ. ق.) در الکافی، شیخ طوسی در النهایه، و ابن بابویه در فقه الرضا، که از نیّت سخن به میان آورده اند، نیّت را داشتن اخلاص در عمل، یاد خدا، انجام واجب و قصد قربت دانسته اند. شیخ مفید، در بحث نیّت وضو می نویسد: … والوضوء قربة الی الله تعالی فینبغی للعبد ان یخلص النیة فیه ویجعله لوجه الله. وضو برای نزدیکی به پروردگار است. سزاوار است بنده در وضو، نیّت خود را خالص گرداند و آن را خالص برای خداوند قرار دهد. سید مرتضی (م:۴۳۶هـ. ق.) در ناصریات، ابی الصلاح حلبی، در الکافی و شیخ طوسی در مبسوط، قید: برطرف کردن حدث، یا مباح شدن ورود در نماز (استباحه) و همچنین قصد واجب بودن وضو و نماز را بر قیدهای پیشین، اخلاص و قصد قربت، افزوده اند. ابی الصلاح حلبی می نویسد: … النیة حقیقتها العزم علیه بصفاته المشروعه لرفع الحدث واستباحة الصلاة لوجوبه قربة الی مکلفه سبحانه. حقیقت نیّت، اراده بر انجام عمل با ویژگی های شرعی است که به قصد برطرف شدن حدث و مباح گردیدن نماز و واجب بودن وضو برای تقرب به پروردگار انجام می گیرد. سید مرتضی در نیّت نماز می نویسد: … من شروطها الشرعیة کونها طاعة وقربة و من شروطها الشرعیة نیة اداء الواجب بها اذا کانت الصلاة واجبة… از شرط های شرعی نماز، قصد پیروی و نزدیکی به خداوند است. از دیگر شرط های شرعی نماز، انجام آن به قصد انجام واجب است، زمانی که نماز واجب باشد.
نیّت از دیدگاه پسینیان
...