نبرد جلولا

جنگ جَلولا شدیدترین جنگ میان امپراتوری ساسانی و خلافت راشدین بود که در ماه آوریل ۶۳۷ میلادی و پس از گشایش تیسفون پایتخت ساسانیان روی داد. فرجام این جنگ پیروزی اعراب علی رغم پیشروی پارسیان در ابتدا بود چنان که در منابع تاریخی آمده است سپاه ساسانیان که اینبار تماماً پارسی بوده اند خطوط تمام جبهه های اعراب را شکسته و یک جبهه از سربازان اعراب را به کلی نابود کردند و جایگاه برای نفوذ سواران ساسانی فراهم شد تا اعراب محاصره شوند لکن ساسانیان از این فرصت به خاطر اعتماد به نفس بالای مهران رازی یا نامطلع بودن او در حین نبرد استفاده نکردند، و در ادامه جنگ طوفان شن کار را بر پارسیان سخت کرده و اوضاع به نقع اعراب بادیه شد به طوریکه ریزگرد به چشمان سواران و سربازان پارسی خورده و سواران را در اثر رم کردن اسب زمین زده و در عین حال عده ای از سرباران عرب پنهان شده در طوفان به پشت ساسانیان اردو زده به پارسیان یورش بوردند و در همان ابتدا به سردار ایران مهران رازی که از خاندان مهران بود یورش بورده او را کشتند با اینحال پارسیان علی رغم محاصره طوفان شن و کشته شدن سردارشان به انتقام قادسیه مقاومت کرده و اعراب تلفات شدیدی دادند با اینحال شب هنگام لشکر بی فرمانده ایران بدون نظم متواری و اعراب از این فرصت استفاده کرده و از آنجا که سبک زره و چابک بودند ایرانیان را با دسته های جدا کشته و به سرعت به دسته های بعدی یورش بورده و فاتح شدند، پس از این نبرد اعراب هفت ماه منطقه جلولا را محاصره کردند تا توانستند این منطقه استراتژیک که راه ورود به فtلات ایران بود را فتح کنند.
پس از جنگ تیسفون و سقوط پایتخت ساسانیان، یزدگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی تیسفون را ترک گفته رهسپار حلوان که شهر کوچکی در نزدیک خانقین کنونی بود، شد تا مقدمات اعزام نیرویی را فراهم آورد. بعد از چندی به سعد بن ابی وقاص خبر رسید که یزدگرد سوم در حلوان قشونی جمع کرده، در صدد جنگ است. سعد کسی نزد عمر فرستاد تا از وی دربارهٔ تعقیب یزدگرد اجازت کند. عمر در پاسخ دستور داد خود سعد در مدائن بماند ولی هاشم ابن عتیبه با دوازده هزار نفر تن از سپاهیان را بدانجا بفرستد. [ ۱] خره زاد فرخزاد که در این زمان سپهسالار ایران بود چون از تیسفون بیرون آمد به جلولا که رسید به راهنمایی از سرداران دیگر در صدد برآمد پیش از آنکه لشکرش پراکنده شوند و هر یک بجایی بروند، یکبار دیگر پیش از یورش عرب درایستد و در دفع بلای آن ها تلاشی بکار برد. در زمانی که یزدگرد در حلوان بود فرخزاد نامه ای به او نوشت و از او مال و لشکر کمکی خواست. یزدگرد پول و سپاه برای وی فرستاد و حتی از اصفهان نیز ارتشی به یاری وی آمد. به موجب یک روایت دیگر مهران رازی بود که در این جنگ فرماندهی داشت. ایرانیان در جلولا خندق کندند و آمادهٔ جنگ شدند. [ ۲] سعد نیز به دستور خلیفه عمر با سپاهش عازم حلوان بود که در سر راه خود در جلولا با نیروهای ایران روبرو شدند. جنگ سختی روی داد و ایرانیان شکست خوردند. گروه بسیاری از ایرانیان و از جمله مهران رازی کشته شدند و گروهی نیز روی به گریز نهادند. گریختگان را اعراب تا حلوان و قصر شیرین دنبال کردند. پس از جنگ اعراب وارد حلوان شده دست به یغما گشودند و اموال و نفایس هنگفتی را به غارت بردند. به موجب نوشتهٔ مورخان سهم هر یک از سپاهیان از غنائم بدست آمده، ۳۰ هزار درهم بود. [ ۳] کثرت اسیران، خاصه زنان و دختران چندان بود که گویند وجود اسیران جلولا برای عمر مایهٔ نگرانی گشت و مکرر می گفت «از ترس فرزندانی که این زنان قرار است به دنیا بیاورند، به خدا پناه می برم. »[ ۴]