منطق دانشنامه علائی

[ویکی فقه] منطق دانشنامه علائی (کتاب). «منطق دانش نامه علایی»، یکی از پنج بخش کتاب دانش نامه علایی است که به زبان فارسی ، توسط ابوعلی سینا و به خواسته علاء الدولة ابو جعفر محمد بن دشمنزیار بن کاکویه از بنی کاکویه، تالیف شده است.
مباحث کتاب در ذیل چهل و چهار عنوان مطرح شده است.
گزارش محتوا
مؤلف، نخست، غرض و فایده علم منطق را بیان کرده و دانستن ( علم )، را به دو قسم تصور و تصدیق و هر کدام را به دو قسم ضروری و نظری تقسیم نموده است و در بخش دیگر، علم منطق را تعریف کرده و آن را به منزله ترازو برای بقیه علوم دانسته است. ابن سینا، اولین مبحث را در علم منطق، شناخت لفظ مفرد و مرکب دانسته و برای هر کدام مثالی زده و گفته: تا لفظ مفرد شناخته نشود، مرکب شناخته نمی شود، سپس وارد بحث کلی و جزیی گردیده و کلی ذاتی و عرضی را توضیح داده است. تشریح جنس و نوع و فصل در بخش دیگر مطرح شده است. سپس از حد و رسم ، سخن به میان آمده. مؤلف، با ادبیات خاص زمان خود، مطالب مهم منطقی را با شیوه ای جالب بیان می کند که البته با ادبیات امروزی در بعضی موارد تفاوت های بسیار چشم گیری دارد؛ برای مثال، این قاعده را که معرف باید اعرف از معرف باشد، به این صورت بازگو می کند: «هر چیزی که ناشناخته بود و خواهی که شناخته کنی، به چیزی کنی که از وی شناخته تر بود و الا هیچ فایده نبود». ابن سینا، اسم و فعل و حرف را با سه کلمه نام و کنش و حرف مطرح می کند و سپس بحث قضایا را مطرح می نماید و در مورد قضیه حملیه ، شرطیه متصل و شرطیه منفصل توضیحاتی می دهد و در ادامه قضیه سالبه و موجبه و اقسام آنها را؛ یعنی سالبه معدوله و موجبه معدوله و موجبه مهمله و سالبه مهمله را بیان می کند و در نهایت برای قضایای حملیه، هشت صورت ذکر می کند و آن گاه وارد بحث قضایای شرطیه شده و می گوید: چنان که قضایای حملیه، متشکل از موضوع و محمول بودند، قضایای شرطیه نیز متشکل از مقدم و تالی هستند. مهم ترین سرفصل هایی که در این باب مطرح می شوند، عبارتند از: عکس و نقیض این قضایا. ابن سینا، طریق رسیدن به تصور را حد و رسم می داند و طریق وصول به تصدیق را حجت و حجت را به سه قسم قیاس ، استقرار و تمثیل تقسیم می کند و در مورد هر یک، توضیحات لازمی را ارائه می نماید؛ از جمله، قیاس را به دو گونه قیاس اقترانی و قیاس استثنایی تقسیم می کند و شکل های سه گانه را که با تغییراتی در موضوع و محمول، پدید می آیند، به این صورت بیان می کند: اگر حد وسط در یک مقدمه، موضوع و در مقدمه دیگر، محمول باشد، شکل اول درست می شود و اگر در هر دو مقدمه، محمول باشد، شکل دوم پدید خواهد آمد و اگر در هر دو، موضوع واقع شود، شکل سوم خواهد بود. از جمله دیگر مطالب، در مورد قیاس، می توان به بحث قیاس های استثنایی متصل، قیاس های استثنایی منفصل، قیاس های مرکب و قیاس خلف اشاره کرد. بعد از این توضیحات در مورد قیاس، استقراء و تمثیل را نیز توضیح داده، بعد دوباره در مورد قیاس، به پیدا کردن صورت و ماده اش، اشاره ای می کند تا تکلیف قیاس برهانی ، قیاس جدلی ، قیاس مغالطی ، قیاس شعری و قیاس خطابی را مشخص نماید. مقدمات سیزده گانه قیاس را به این ترتیب مشخص می کند: اولیات ، محسوسات ، فطریات ، تجربیات ، متواترات ، وهمیات ، مشهورات حقیقی ، مقبولات ، مسلمات ، مشبهات ،مشهورات ظاهری ، مظنونات و متخیلات . ابن سینا، در باره هر یک از مقدمات مزبور، توضیحاتی دارد که در ادامه بیان می نماید و نهایتا مشخص می کند که هر کدام از این مقدمات، به درد کدام قیاس ها می خورند؛ به این صورت که اولیات، محسوسات، تجربیات و متواترات در قیاس برهانی، مشهورات و مسلمات در قیاس جدلی، وهمیات و مشبهات در قیاس مغالطی، مشهورات ظاهری و مقبولات و مظنونات در قیاس خطابی و مخیلات در قیاس شعری کاربرد دارند. شیخ الرئیس، با توجه به اهمیتی که در برهان نهفته است، توضیحات مفصل تر دیگری را در باره برهان ارائه می نماید. تقسیم قیاس برهانی به برهان ان و برهان لم ، از دیگر مسائلی است که در این جا بدان پرداخته است. در آخر، ابن سینا، چند اصل را مطرح می کند که برای رهایی از دام مغالطه مفیدند.
وضعیت کتاب
در آغاز، مقدمه ای، توسط مصحح؛ یعنی دکتر محمد معین و در پایان، فهرست عناوین، فهرست نام ها و فهرست لغات و اصطلاحات ذکر شده است.