[ویکی فقه] منابع تفسیر قرآن. برای تفسیر قرآن نیاز به دانش و معارفی چون لغت و ادبیات عرب و ...می باشد که به این معارف منابع تفسیر گفته می شود.
منبع از ریشه «النبع» (جوشش آب) به معنای جایی است که چشمه از آن می جوشد و منابع آب محل های خارج شدن آن از زمین است. سرچشمه و منشا هر چیزی را نیز منبع آن می گویند. منابع تفسیر، به اموری اطلاق می شود که اطلاعات و داده هایی که با مفاد آیه یا آیه هایی تناسب محتوایی دارد در اختیار مفسر قرار می دهد و معانی آیات و مفاد واژگان به کار رفته در آن را روشن می کند، بنابراین، کلیه اموری که مفسر، معارف ناظر به مفاد آیات را ـ که به نحوی در روشن شدن آن تاثیر دارند ـ از آنها به دست می آورد، منبع تفسیر به شمار می آید؛ به عنوان مثال، وقتی گفته می شود قرآن منبع تفسیر است، بدان معنا است که در بین آیه های آن مطالبی یافت می شود که ارتباط محتوایی با آیات دیگر دارد و در روشن شدن مفاد آن آیه ها به مفسر کمک می کند.
اهمیت منابع تفسیر
بحث از منابع تفسیر، که در کتب علوم قرآن با عناوین «مآخذ تفسیر» و «مصادر تفسیر» نیز از آن یاد شده است، یکی از مباحث مهم روش شناسی تفسیر است. توجه به منابع تفسیر سابقه ای بس طولانی دارد و اصولا همزمان با نزول قرآن مطرح بوده است، ولی تدوین این منابع به صورت مستقل و تعیین حد و مرز هر یک و بحث و بررسی مستقل در باب آن، در زمان های متاخر از عصر نزول صورت پذیرفته و به رغم بحث های نسبتا مفیدی که مطرح شده است، هنوز نیازمند تلاش جدی و تعمیق بیشتری است.منابع تفسیر، ارتباط تنگاتنگی با (قواعد تفسیر) دارد. قواعد تفسیر، تعیین کننده محدوده منابع تفسیر است؛ یعنی با توجه به این نکته که در قواعد تفسیر لزوم مراجعه به قرآن، روایت، لغت و مانند آن ثابت می شود، در این جا از چگونگی دستیابی به آنها، روش استفاده و میزان اعتبار و اهمیت هر یک سخن به میان می آید. از سوی دیگر، منابع تفسیر پیوند نزدیکی با علوم مورد نیاز مفسر دارد؛ زیرا این علوم، مفسر را در شناخت دقیق منابع یاری می رساند. به عنوان مثال، ممکن است مفسری که از علم رجال و درایه و اصول آگاهی ندارد، به خطا روایتی را که به دلیل ضعف سند یا دلالت، فاقد شرایط لازم است، مورد استناد قرار دهد و بر اساس آن، فهمی نادرست از آیه را تفسیر آیه پندارد. در این مورد، استفاده نادرست مفسر از منبع روایات، معلول عدم آگاهی وی از علوم مورد نیاز مفسر است. از سوی دیگر، مشخص شدن منابع تفسیر در تعیین علوم مورد نیاز مفسر تاثیر دارد؛ به عنوان مثال اگر روایات معتبر یکی از منابع تفسیر به شمار آید، علومی که در شناخت اعتبار یا مفاد روایات مؤثرند مانند علم رجال و علم درایه در قلمرو علوم مورد نیاز مفسر قرار می گیرند. به هر حال، شناخت دقیق منابع تفسیر و میزان کارایی آن، نقش مهمی در تفسیر قرآن کریم دارد و این شناخت، ارتباط وثیقی با شناخت قواعد وعلوم مورد نیاز مفسر دارد.
ضرورت شناخت دقیق از منابع تفسیر
شناخت صحیح و کامل هر موضوع، بستگی به میزان آگاهی ای دارد که از راه های مختلف درباره آن به دست می آید و هر اندازه در این راستا به منابع غنی تر و مطمئن تری دسترسی داشته باشیم، شناخت دقیق تری به دست می آوریم. بر این اساس، فهم و شناخت مقاصد و مفاهیم آیات قرآن کریم ـ که به زبان عربی و دارای معارف و احکام گوناگون است ـ نیاز به منابعی دارد که کوتاهی در گزینش مراجعه به آنها، سبب برداشت ناقص و ناروا از آیات می شود؛ چه بسا منابعی که در دسترس و دارای اعتبار است و نقش مهمی در فهم مقاصد قرآن دارد، ولی بر اثر ناآگاهی از منبع بودن آن و یا ناتوانی در مراجعه بدان، متروک ماند و در نتیجه، بسیاری از نکته های قرآنی مورد غفلت و یا سوء فهم قرار گیرد. به عنوان مثال اگر قرآن را یکی از منابع تفسیر بدانیم، درهای زیادی از معارف قرآن فراسوی مفسر گشوده می شود و پاسخ بسیاری از پرسش های مربوط به آیات ـ که از منابع دیگر به دست نمی آید ـ روشن می گردد. چنان که اگر به روایت های اهل بیت (علیه السّلام) به عنوان یکی دیگر از منابع تفسیر مراجعه کنیم، مطالب فراوانی در تفسیر آیه ها خواهیم یافت که دست کم روشنگری و زمینه تفطن مفسر به مقاصد آیات در زمینه های مختلف را فراهم می آورد. منابع تفسیر قرآن را می توان در شش مقوله زیر دسته بندی کرد:۱. قرآن؛ ۲. روایات معصومین؛ ۳. منابع لغوی؛ ۴. منابع تاریخی؛ ۵. عقل؛ ۶. دستاوردهای تجربی.
منبع از ریشه «النبع» (جوشش آب) به معنای جایی است که چشمه از آن می جوشد و منابع آب محل های خارج شدن آن از زمین است. سرچشمه و منشا هر چیزی را نیز منبع آن می گویند. منابع تفسیر، به اموری اطلاق می شود که اطلاعات و داده هایی که با مفاد آیه یا آیه هایی تناسب محتوایی دارد در اختیار مفسر قرار می دهد و معانی آیات و مفاد واژگان به کار رفته در آن را روشن می کند، بنابراین، کلیه اموری که مفسر، معارف ناظر به مفاد آیات را ـ که به نحوی در روشن شدن آن تاثیر دارند ـ از آنها به دست می آورد، منبع تفسیر به شمار می آید؛ به عنوان مثال، وقتی گفته می شود قرآن منبع تفسیر است، بدان معنا است که در بین آیه های آن مطالبی یافت می شود که ارتباط محتوایی با آیات دیگر دارد و در روشن شدن مفاد آن آیه ها به مفسر کمک می کند.
اهمیت منابع تفسیر
بحث از منابع تفسیر، که در کتب علوم قرآن با عناوین «مآخذ تفسیر» و «مصادر تفسیر» نیز از آن یاد شده است، یکی از مباحث مهم روش شناسی تفسیر است. توجه به منابع تفسیر سابقه ای بس طولانی دارد و اصولا همزمان با نزول قرآن مطرح بوده است، ولی تدوین این منابع به صورت مستقل و تعیین حد و مرز هر یک و بحث و بررسی مستقل در باب آن، در زمان های متاخر از عصر نزول صورت پذیرفته و به رغم بحث های نسبتا مفیدی که مطرح شده است، هنوز نیازمند تلاش جدی و تعمیق بیشتری است.منابع تفسیر، ارتباط تنگاتنگی با (قواعد تفسیر) دارد. قواعد تفسیر، تعیین کننده محدوده منابع تفسیر است؛ یعنی با توجه به این نکته که در قواعد تفسیر لزوم مراجعه به قرآن، روایت، لغت و مانند آن ثابت می شود، در این جا از چگونگی دستیابی به آنها، روش استفاده و میزان اعتبار و اهمیت هر یک سخن به میان می آید. از سوی دیگر، منابع تفسیر پیوند نزدیکی با علوم مورد نیاز مفسر دارد؛ زیرا این علوم، مفسر را در شناخت دقیق منابع یاری می رساند. به عنوان مثال، ممکن است مفسری که از علم رجال و درایه و اصول آگاهی ندارد، به خطا روایتی را که به دلیل ضعف سند یا دلالت، فاقد شرایط لازم است، مورد استناد قرار دهد و بر اساس آن، فهمی نادرست از آیه را تفسیر آیه پندارد. در این مورد، استفاده نادرست مفسر از منبع روایات، معلول عدم آگاهی وی از علوم مورد نیاز مفسر است. از سوی دیگر، مشخص شدن منابع تفسیر در تعیین علوم مورد نیاز مفسر تاثیر دارد؛ به عنوان مثال اگر روایات معتبر یکی از منابع تفسیر به شمار آید، علومی که در شناخت اعتبار یا مفاد روایات مؤثرند مانند علم رجال و علم درایه در قلمرو علوم مورد نیاز مفسر قرار می گیرند. به هر حال، شناخت دقیق منابع تفسیر و میزان کارایی آن، نقش مهمی در تفسیر قرآن کریم دارد و این شناخت، ارتباط وثیقی با شناخت قواعد وعلوم مورد نیاز مفسر دارد.
ضرورت شناخت دقیق از منابع تفسیر
شناخت صحیح و کامل هر موضوع، بستگی به میزان آگاهی ای دارد که از راه های مختلف درباره آن به دست می آید و هر اندازه در این راستا به منابع غنی تر و مطمئن تری دسترسی داشته باشیم، شناخت دقیق تری به دست می آوریم. بر این اساس، فهم و شناخت مقاصد و مفاهیم آیات قرآن کریم ـ که به زبان عربی و دارای معارف و احکام گوناگون است ـ نیاز به منابعی دارد که کوتاهی در گزینش مراجعه به آنها، سبب برداشت ناقص و ناروا از آیات می شود؛ چه بسا منابعی که در دسترس و دارای اعتبار است و نقش مهمی در فهم مقاصد قرآن دارد، ولی بر اثر ناآگاهی از منبع بودن آن و یا ناتوانی در مراجعه بدان، متروک ماند و در نتیجه، بسیاری از نکته های قرآنی مورد غفلت و یا سوء فهم قرار گیرد. به عنوان مثال اگر قرآن را یکی از منابع تفسیر بدانیم، درهای زیادی از معارف قرآن فراسوی مفسر گشوده می شود و پاسخ بسیاری از پرسش های مربوط به آیات ـ که از منابع دیگر به دست نمی آید ـ روشن می گردد. چنان که اگر به روایت های اهل بیت (علیه السّلام) به عنوان یکی دیگر از منابع تفسیر مراجعه کنیم، مطالب فراوانی در تفسیر آیه ها خواهیم یافت که دست کم روشنگری و زمینه تفطن مفسر به مقاصد آیات در زمینه های مختلف را فراهم می آورد. منابع تفسیر قرآن را می توان در شش مقوله زیر دسته بندی کرد:۱. قرآن؛ ۲. روایات معصومین؛ ۳. منابع لغوی؛ ۴. منابع تاریخی؛ ۵. عقل؛ ۶. دستاوردهای تجربی.
wikifeqh: منابع_تفسیر_قرآن