مغول

مُغول ( به مغولی: Монгол، مونگول ) قومی از نژاد زرد است که سرزمین مادری آنان مغولستان می باشد. جمعیت کنونی مغول ها حدود ۱۰ میلیون نفر است که بیشتر در مغولستان ( ۲٫۷ میلیون ) ، چین ( ۵٫۸ میلیون ) و روسیه ( ۱ میلیون ) زندگی می کنند. بیشتر مغولان پیرو آیین های بودایی تبتی و شمنیسم هستند و اقلیت هایی از آنان مسلمانان سنی مذهب و تعدادی هم مسیحی هستند و به زبان مغولی تکلم می کنند.
مطابق افسانه های مغولی، از آمیزش یک گرگ خاکستری - آبی با یک گوزن زرد، اولین انسان ذکور زاده شد[ ۱] که باتاچی خان نام داشت. یازده نسل بعد، دوبون و همسرش الانِ زیبا صاحب دو پسر شدند. دوبون درگذشت و بعد از مرگ او، الان سه پسر دیگر زایید؛ پسرانی که پدرشان موجودی مرموز «به زردی خورشید» بود. پنج پسر دوبون – که ۳ تا از آن ها از نسل پدری خداگون بودند – به بزرگسالی که رسیدند، هر کدام قبیله خود را ساختند و این پنج قبیله در کنار هم، قبیله بزرگ تر مغول را تشکیل می دادند. جوان ترین پسر، بودونچار، قبیله بورجیگین را تأسیس کرد که چنگیزخان به همین قبیله تعلق داشت. نتیجه بودونچار که کایدو نام داشت برای بار اول قبایل مغول را تحت یک پرچم متحد کرد. [ ۲] زمامداری ۵۰۸ سالهٔ خلفای عباسی با تسخیر بغداد توسط مغولان به پایان رسید به جز در مصر که قبلاً شاخه از حکومت عباسی بود. [ ۳]
دربارهٔ خاستگاه نخستین مغول ها، مطالب و افسانه های گوناگونی نوشته شده است. برخی از پژوهشگران عقیده دارند که مغول های حقیقی از تایگا یا جنگل های سیبری آمده اند که جایگاه حیوانات خزپوش مانند خرس و کفتار و روباه و سنجاب بوده است. [ نیازمند منبع]
افسانه هایی که در بارهٔ نژاد مغولان در «تاریخ سرّی» آمده و در زمان جهانگشایی آنان تنظیم شده است، حکایت از آن دارد که نژاد مغولان از یک گرگ نر و یک گوزن ماده پدید آمده است. دیوید مورگان معتقد است که کشور کنونی مغولستان، خاستگاه نژاد مغول بوده است. [ ۴]
سرزمین مغولستان آب و هوای سرد و خشک دارد و با بادهای سرد و شدید همراه است. این منطقه یکی از سهمگین ترین و سخت ترین آب و هواهای جهان را دارد.
مغولان صورتی پهن، بینی خمیده، گونه های برجسته، چشمانی بدون شکاف و ضخیم و دارای پوست در گوشه چشم، لبانی ستبر، ریشی کم مایه، موهای سیاه و پوستی تیره که آفتاب، باد و سرما آن را سوزانیده است دارند. قد آنان متوسط و بالاتنه شان درشت و پهن است که روی ساق هایی خمیده قرار دارد. [ ۵]

مغول (فیلم). مغول ( به انگلیسی: Mongol ) فیلمی در ژانر درام تاریخی به کارگردانی سرگئی بودروف است. این فیلم در سال ۲۰۰۷ میلادی ساخته شد و نامزد دریافت جایزه اسکار بهترین فیلم خارجی زبان شد.
در سال ۱۱۹۲، تموجین، یک زندانی در شیای غربی است و داستان خود را از طریق مجموعه ای از گذشته نمایی بازگو می کند.
۲۰ سال قبل ( ۱۱۷۲ ) ، تموجین در سفری، پدرش یسوکای بهادر را همراهی می کند تا دختری را به عنوان همسر آینده خود انتخاب کند، برخلاف میل پدرش، او با بورته ملاقات می کند و او را انتخاب می کند. در راه بازگشت به خانه، یسوکای توسط قبیله ای دشمن مسموم می شود، در حال نفس کشیدن، به پسرش می گوید که اکنون او خان است. با این حال، تارگوتای، ستوان یسوکای، خود را به عنوان خان اعلام می کند و قصد دارد رقیب جوان خود را بکشد. . .

قوم قدیمی آسیایی، از اقوام ساکن در جمهوری خلق مغولستان (مغولستان خارجی) و ناحیۀ خودمختار مغولستان در شمال جمهوری خلق چین (مغولستان داخلی). مغول ها در مناطقی از تبت و منچوری و سیبری نیز سکونت دارند. بوریات های اطراف دریاچۀ بایکال (اوریات، اوریاد، اویرات، اویراد) در قلمرو روسیه و قلماق های حوزۀ سفلای رودخانۀ ولگا (کالموک ها) نیز از مغول ها هستند. گروهی دیگر از اقوام آسیایی روسیه همانند یاکوت ها و تاتارها و خاکاس ها و باشقیرها و چواش ها و قزاق ها یا مغول هستند و یا از ترکیب شدن با مغولان به وجود آمده اند. عنصر مغولی در سایر نقاط آسیا نیز فراوان است. مغولان در چین و افغانستان و ایران و قفقاز، آثار بسیار زیادی از خود برجای نهاده اند. تاریخ قدیم مغولان، یعنی دورۀ پیش از چنگیزخان، از بسیاری جهات ناشناخته باقی مانده و بسیاری از فرضیات بر پایۀ حدس و گمان و احتمالات شکل گرفته است. بر طبق اخبار و شواهدی که چینی ها در طول هزارۀ اول میلادی فراهم آورده اند، تصور می رود که مغولان از میان اقوام یوان ـ یوان، یا ژوان ژوان (قرن ۵م) و منگ ـ کو (قرون ۸ـ۱۰) برخاسته اند. سرزمین اصلی مغولان در اراضی میان رودخانه های کرولن و اونون، موازی با شمال شرق جمهوری مغولستان، تا اولین سرشاخه های رودخانۀ آمور نظیر آرگون و شیلکا و نونی، قرار داشت. اینان به تدریج و در طول زمانی دراز در دیگر نقاط فلات مغولستان، از منچوری تا مغولستان داخلی و کوه های آلتایی و ترکستان شرقی و از حوزۀ جنوبی دریاچۀ بایکال تا صحرای گبی و حوالی دیوار بزرگ چین انتشار یافتند. هرچند دیوار بزرگ چین (قرن ۳ق م) برای جلوگیری از حملات اقوام وحشی و بیابان گرد شمالی ساخته شده بود، اما هیچ نسبتی میان مغولان امروزی و اقوام مورد نظر وجود ندارد. مغولان را ازجمله اقوام آلتایی نوشته اند و زبانشان نیز از شعبۀ آلتایی گروه زبان های اورالتایی به شمار می آید. الفبای اولیۀ مغولی در قرون ۷ق/۱۳م بر پایۀ الفبای اویغوری ساخته شد و برخلاف دیگر خطوط عمودی، از سمت چپ نوشته می شد. این خط تا ۱۹۴۱م در جمهوری خلق مغولستان رایج بوده و پس از جریان خط جدیدی که بر پایۀ خط سیریلی ساخته شده بود، منسوخ شد. در دورۀ قوبیلای قاآن به سبب علاقۀ شدید او به مذهب بودایی، الفبایی بر پایۀ خط تبتی ساخته شد که عمر کوتاهی داشت. آثار فرهنگی و ادبی مغولان قدیم بسیار اندک است. بسیاری از مغولان تا پیش از کشورگشایی های چنگیز، بر آیین شمنی بودند. در آن سال ها مسیحیت نسطوری نیز پیروانی در میان مغولان داشت. مغولان در چین به مذهب بودایی گرایش یافتند و در ایران و دشت قپچاق، مسلمان شدند و گروهی که در مغولستان سکونت داشتند، بر دیانت شمنی باقی ماندند. جمعیت مغول ها در سال های اخیر به ۴ تا ۵میلیون نفر رسیده است. بیش از ۲میلیون نفر از اینان در جمهوری خلق مغولستان (مغولستان خارجی) و بقیه در مغولستان چین (مغولستان داخلی)، منچوری و استان شمال غربی چین سکونت دارند. این ارقام شامل مغول های فدراسیون روسیه نمی شود. شهرت قوم مغول از دورۀ چنگیزخان و جانشینانش آغاز شد و از همان روزگار نیز آگاهی های لازم از قوم مغول و قبایل و طوایف آن فراهم آمد. به نوشتۀ خواجه رشید الدین فضل الله، کلمۀ مغول در اصل «مانک اول»، به معنای فرومانده و ساده دل، بوده است. قوم مغول از دو دسته به نام های نیرون (فرزندان روشنایی، پاکان) یا مغول اصیل و درلیکین به معنای عامۀ مغول تشکیل می شد. نیرون ها از نسل آلان قوا، جدۀ افسانه ای مغولان اصلی بوده و درلیکین ها اعقاب چهار زن و مرد مغول موسوم به نکوز و قیان هستند که از قتل عام مغولان به دست اقوام پیروز جان به در بردند و به کوه های ارکنه قون گریختند. اعقاب اینان، مغولان واقعی عادی را تشکیل دادند. سه تن از پسران آلان قوا ازجمله بودونچر، جد اعلای چنگیزخان، از آمیزش او با انوار طلایی مردی نورانی، نطفه بسته بودند. آلان قوا اینان را فرزندان آسمان می خواند و دیگر فرزندان خود را از مقایسۀ آنان با قراچوها (سرسیاهان) یا مردم عادی بر حذر می داشت. او به فرزندان خود وعده داده بود که ایشان سلاطین همۀ خلایق خواهند شد. خواجه رشیدالدین فضل الله در فهرست خود به اسامی تعداد زیادی از قبایل و طوایف مغول اشاره کرده است که مشهورترین آن ها عبارت اند از قتقین، سالجیوت، تایجیوت، سنجیوت، هریکان، جینس، نوتاقین، اوروت، منکقوت، دوربان، بارین، سوقیوت، برولاس (برلاس)، هیورکین، جوریات، بودات، دوقلات، یسوت، سوکان، قنکقیات (از مغولان نیرون) و قبایل اوریانکقت، قنقرات، اوریات، هوشین، سلدوس، ایلدورکین، بایاوت، کینکیت (از مغولان درلیکین). به نوشتۀ خواجه رشید الدین، نام مغول تا پیش از دورۀ چنگیزخان، مخصوص یکی از اقوام ترک بود اما پس از آن که مغولان بر دیگر اقوام و قبایل ترک برتری یافتند، شماری از آنان، نظیر جلایرها و مرکیت ها و اویرات ها و قرقیزها، برای کسب عظمت و اعتبار، نام مغول بر خود نهادند. مغولان طی نبردهای هولناک و خونین چنگیزخان متحد شدند و به همان ترتیب نیز بسیاری از اقوام ترک و تاتار را به اطاعت خود درآورند. دولت مغولان در آغاز قرن ۷ق/۱۳م به دولتی بزرگ در شرق آسیای میانه تبدیل شده بود. چنگیزخان مناطقی از چین شمالی تا غرب رودخانۀ سیحون را با خون ریزی های مهیب و غارتگری های بی سابقه، به تصرف خود درآورد. سپاهیان او در تعقیب سلطان محمد خوارزمشاه، نیمۀ شمالی ایران را در نوردیدند و طی نبردهای خونین دوباره به خدمت چنگیزخان بازگشتند. فرزندان چنگیز بر دامنۀ تصرفات مغولان افزودند و تا میانۀ قرن ۷ق/۱۳م از غرب تا پشت دروازه های برلین و از جنوب غرب، پس از درنوردیدن بغداد، تا صحرای شام پیش رفتند. مغولان در چین، دولت قا آنان یا خان های بزرگ مغول، در مغولستان، دولت جغتایی، در ایران، دولت ایلخانی، در سیبری غربی و بخش شرقی دشت قپچاق، دولت اردوی سفید و در خوارزم و بخش غربی دشت قپچاق و روسیه، دولت اردوی آبی را برپا داشتند. اردوهای سفید و آبی در سلطنت غیاث الدین توقتمش خان (۷۷۹ـ۷۹۷ق/۱۳۷۷ـ۱۳۹۵م) با یکدیگر متحد شدند و دولت اردوی زرین روسیه را به وجود آوردند که تا ۹۰۷ق/۱۵۰۲ برپا بود. از فروپاشی این سلسله چند دولت چنگیزی دیگر در حوزه های وسطی سفلای رودخانه ولگا و همچنین در جنوب روسیه، شبه جزیرۀ کریمه و جنوب اوکراین تشکیل شد که همگی آن ها در طول سه قرن (از قرن ۱۰ق/۱۶م تا قرن ۱۳ق/۱۹) برافتادند. آخرین آن دولت ها، خانات کریمه بود که پس از پیروزی روسیه بر دولت کریمه و متحد قدیمی آن یعنی دولت عثمانی در ۱۱۹۷ق/۱۷۸۳ تابع دولت روسیه شد و در ۱۲۰۱ق/۱۷۸۷ برافتاد. در آسیای میانه نیز چند دولت چنگیزی تشکیل شد که بعضی از آن ها نظیر خانات قنقراتی خیوه با ترتیباتی تا نیمۀ اول قرن ۱۴ق/۲۰م دوام آوردند.