مسجد جامع اصفهان
لغت نامه دهخدا
دانشنامه اسلامی
[ویکی اهل البیت] منبع: مجله گلستان قرآن، مرداد 1380، شماره 72، صفحه 21-23
یکی از قدیم ترین مسجدهای ایران که تحولات معماری دوره های گوناگون اسلامی را دربردارد، مسجد جامع اصفهان واقع در شمال شرقی شهر است که مجموعه تاریخی وسیعی به ابعاد 170*140 متر را در کنار میدان کهنه تشکیل می دهد. این مسجد امروزه شامل قسمت های مختلفی چون گنبد نظام الملک ، گنبد تاج الملک ، صحن چهارایوانی ، شبستان ها و بنای معروف به مدرسة مظفری است .
تحقیقات دقیق در مورد این بنا از 60 سال پیش آغاز شد و محققان ایرانی و غیرایرانی به مطالعه ساختمان و بررسی خصوصیات معماری و تزیینی آن پرداختند. سازمان ملی حفاظت آثار باستانی (سابق ) با همکاری مؤسسه ایتالیایی خاورمیانه و خاوردور در فاصله سال های 1349-1357 شمسی دست به اقدامات اساسی و وسیعی برای کاوش های باستان شناسی و مرمت این بنای مهم ، و پژوهش در مورد خصوصیات معماری و مراحل مختلف ساختمانی آن زد. نتایج بررسی های دقیقی که طی این سال ها به سرپرستی پروفسور شراتو و پروفسور گالدیری انجام گرفت ، بسیاری از ابهامات تاریخی و معماری مسجد را برطرف کرد و مراحل مختلف شکل گیری این مجموعه را معرفی کرد.
به گفته ابونعیم اصفهانی در صد و پنجاه و اندی پس از هجرت ، ایوب بن زیاد به عنوان عامل خراج و سعید بن منصور حمیری به عنوان امیر جنگ از سوی منصور خلیفة عباسی و به اصفهان گسیل شدند. پس از برکناری سعید بن منصور، ایوب بن زیاد که مسئولیت جمع آوری مالیات و امور جنگ را با هم عهده دارشده بود، در قریة خشینان منزل گزید و کاخی بر کرانة رودخانة فرسان و در جوار آن مسجدی دارای مقصوره بنا نهاد و در آن جا منبری قرار داد. وی همچنین برای تجار و کسبه و کارگران طرح بازاری انداخت که در جنب یهودیه در مکانی معروف به صف التبانین (بازار کاه فروشان ) ساخته شد.
در روزگار ولایت ایوب بن زیاد خانه های یهودیه به خانه های قریة خشینان متصل شد. پس از برکناری ایوب ، اعراب قبیلة تیم که ساکن قریة طِهْران در حومة اصفهان بودند، مسجد جامع بزرگی در یهودیه بنا کردند و در 156 قمری منبر مسجد ایوب بن زیاد را بدان جا انتقال دادند. یهودیه پس از بنای این مسجد جامع از طرف صحرا گسترده شد و 15 ده به آن اضافه شد. با وسعت یافتن یهودیه ، مردم به توسعه مسجد پرداخته ، بر آن اضافاتی نمودند که از جمله آن ها زمین های معروف به خصیب آباد بود که خصیب بن سلم به مسجد اضافه کرد. در زمان خلافت معتصم عباسی و امارات یحیی بن عبدالله ابن مالک خزاعی مسجد جامع تجدید بنا شد و مساحت آن با اضافاتی که از زمین ها و خانه ها به آن ضمیمه گردید، افزوده شد.
در زمان خلافت مقتدر و فرمانروایی احمد بن مسرور، این مسجد باز هم وسعت یافت . این بار ابوعلی بن رستم زمین های موسوم به رستم آباد را به مسجد اضافه کرد. بدین ترتیب به استناد متون تاریخی ، مسجد جامع اصفهان در دورة خلافت عباسیان دو مرحلة اساسی ساختمان را پشت سرگذاشت : مرحلة اول شامل بنای اصلی مسجد در قرن دوم قمری و مرحلة دوم تجدید عمارت آن در 226 قمری ، جامع در هر یک از این دو مرحله توسعه و گسترش یافت .
خصوصیات معماری و تزیینی مسجد جامع اولیه (قرن 2 ق ): حفاری های انجام شده در مسجد جامع اصفهان ، آثار مسجد اولیه را که در زمان خلافت منصور ساخته شده بود و ابونعیم و مافروخی از آن یاد کرده اند، آشکار، و موقعیت آن را مشخص کرد.
یکی از قدیم ترین مسجدهای ایران که تحولات معماری دوره های گوناگون اسلامی را دربردارد، مسجد جامع اصفهان واقع در شمال شرقی شهر است که مجموعه تاریخی وسیعی به ابعاد 170*140 متر را در کنار میدان کهنه تشکیل می دهد. این مسجد امروزه شامل قسمت های مختلفی چون گنبد نظام الملک ، گنبد تاج الملک ، صحن چهارایوانی ، شبستان ها و بنای معروف به مدرسة مظفری است .
تحقیقات دقیق در مورد این بنا از 60 سال پیش آغاز شد و محققان ایرانی و غیرایرانی به مطالعه ساختمان و بررسی خصوصیات معماری و تزیینی آن پرداختند. سازمان ملی حفاظت آثار باستانی (سابق ) با همکاری مؤسسه ایتالیایی خاورمیانه و خاوردور در فاصله سال های 1349-1357 شمسی دست به اقدامات اساسی و وسیعی برای کاوش های باستان شناسی و مرمت این بنای مهم ، و پژوهش در مورد خصوصیات معماری و مراحل مختلف ساختمانی آن زد. نتایج بررسی های دقیقی که طی این سال ها به سرپرستی پروفسور شراتو و پروفسور گالدیری انجام گرفت ، بسیاری از ابهامات تاریخی و معماری مسجد را برطرف کرد و مراحل مختلف شکل گیری این مجموعه را معرفی کرد.
به گفته ابونعیم اصفهانی در صد و پنجاه و اندی پس از هجرت ، ایوب بن زیاد به عنوان عامل خراج و سعید بن منصور حمیری به عنوان امیر جنگ از سوی منصور خلیفة عباسی و به اصفهان گسیل شدند. پس از برکناری سعید بن منصور، ایوب بن زیاد که مسئولیت جمع آوری مالیات و امور جنگ را با هم عهده دارشده بود، در قریة خشینان منزل گزید و کاخی بر کرانة رودخانة فرسان و در جوار آن مسجدی دارای مقصوره بنا نهاد و در آن جا منبری قرار داد. وی همچنین برای تجار و کسبه و کارگران طرح بازاری انداخت که در جنب یهودیه در مکانی معروف به صف التبانین (بازار کاه فروشان ) ساخته شد.
در روزگار ولایت ایوب بن زیاد خانه های یهودیه به خانه های قریة خشینان متصل شد. پس از برکناری ایوب ، اعراب قبیلة تیم که ساکن قریة طِهْران در حومة اصفهان بودند، مسجد جامع بزرگی در یهودیه بنا کردند و در 156 قمری منبر مسجد ایوب بن زیاد را بدان جا انتقال دادند. یهودیه پس از بنای این مسجد جامع از طرف صحرا گسترده شد و 15 ده به آن اضافه شد. با وسعت یافتن یهودیه ، مردم به توسعه مسجد پرداخته ، بر آن اضافاتی نمودند که از جمله آن ها زمین های معروف به خصیب آباد بود که خصیب بن سلم به مسجد اضافه کرد. در زمان خلافت معتصم عباسی و امارات یحیی بن عبدالله ابن مالک خزاعی مسجد جامع تجدید بنا شد و مساحت آن با اضافاتی که از زمین ها و خانه ها به آن ضمیمه گردید، افزوده شد.
در زمان خلافت مقتدر و فرمانروایی احمد بن مسرور، این مسجد باز هم وسعت یافت . این بار ابوعلی بن رستم زمین های موسوم به رستم آباد را به مسجد اضافه کرد. بدین ترتیب به استناد متون تاریخی ، مسجد جامع اصفهان در دورة خلافت عباسیان دو مرحلة اساسی ساختمان را پشت سرگذاشت : مرحلة اول شامل بنای اصلی مسجد در قرن دوم قمری و مرحلة دوم تجدید عمارت آن در 226 قمری ، جامع در هر یک از این دو مرحله توسعه و گسترش یافت .
خصوصیات معماری و تزیینی مسجد جامع اولیه (قرن 2 ق ): حفاری های انجام شده در مسجد جامع اصفهان ، آثار مسجد اولیه را که در زمان خلافت منصور ساخته شده بود و ابونعیم و مافروخی از آن یاد کرده اند، آشکار، و موقعیت آن را مشخص کرد.
wikiahlb: مسجد_جامع_اصفهان
پیشنهاد کاربران
یکی از بزرگترین ، زیباترین و باشکوه ترین مساجد جهان ، مسجد جامع اصفهان است که در آن مجموعه ای از صنایع معماری و هنرهای زیبای ایران را در دوره های مختلف ، سلسله ها، پادشاهان و حکام ایران بعد از اسلام را می توان مشاهده کرد. اگرچه این مسجد مجموعه ای از سبکهای مختلف معماری و تزئیناتی چهارده قرن تاریخ دوره اسلامی ایران را دربر دارد، اما مهمترین و زیباترین بخش این مجموعه منحصر بفرد متعلق به دوره سلجوقیان است . ( کیانی : 1379، ص 58 ) ( هنرفر: 1350، ص 67 ) ( رفیعی مهرآبادی : 1352، ص 527 ) ( گدار: 1371، ص 38 )
... [مشاهده متن کامل]
مسجد جامع اصفهان دارای نقشه چهار ایوانی است و بنای کنونی آن شامل بخش های زیر است :
شبستان مسجد که مربوط به دوره دیلمیان است .
- گنبد معروف به خواجه نظام الملک که در فاصله سال های 465 - 485 هجری بنا شده است .
- گنبد معروف به گنبد خاکی یا تاج الملک که در سال 481 هجری ساخته شده است .
- ایوان معروف به صفه شاگرد که در دوره سلجوقی ساخته شده و در دوره ایلخانی و صفوی قسمتهای تزئینی را به آن افزودند.
- صفّه صاحب که در دوره سلجوقی ساخته شده و در دوره قراقویونلو و صفوی تزئینات و منار به آن افزوده شده است .
- صفّه استاد که در دوره سلجوقی ساخته شده و در دوره صفوی آن را با کاشی تزئین کرده اند.
- صفّه عبدالعزیز که در دوره آل مظفر تکمیل شده است .
- صفّه درویش در دوره سلجوقی ساخته شده و در دوره صفوی تزئین شده است .
- مسجد و محراب الجایتو که در سال 710 هجری به مجموعه بناهای مسجد افزوده شد.
- بناهای وسط حیاط مرکزی و حوض آن که در زمان شاه عباس ساخته شده
- سر در قدیمی مسجد جامع که تاریخ 515 هجری دارد. ( کیانی : 1379، ص 59 )
کتیبه های گنبد خاکی
کتیبه این گنبد به خط کوفی ساده از آجر به صورت برجسته است که شامل «آیه 54» از «سوره اعراف » است :
ان ربکم الذی خلق السموات و الارض فی ستة ایام ثم استوی علی العرش یغشی الیل النهار یطلبه حثیثاً و الشمس و القمر و النجوم مسخرات بامره الا له الخلق و الامر تبارک الله رب العالمین .
در زوایای محوطه داخل گنبد خاکی ، به خط کوفی ساده با آجر بصورت برجسته از گوشه جنوب غربی «سوره اسراء» آیه های «78 و 79» بعد از «بسم الله الرحمن الرحیم » نوشته شده است : «بسم الله الرحمن الرحیم »
اقم الصلوة لدلوک الشمس الی غسق الیل و قرء ان الفجر ان قرء ان الفجر کان مشهوداً ( 78 ) و من الیل فتهجد به نافلة لک عسی ان یبعثک ربک مقاما محمودا ( 79 )
در مدخل جنوبی گنبد و زیر هلال بزرگ کتیبه به خط کوفی ساده آجری برجسته ، که شامل «سوره آل عمران » آیه های «26 و 27» است ، دیده می شود:
«بسم الله الرحمن الرحیم . تولج الیل فی النهار و تولج النهار فی الیل و تخرج الحی من المیت و تخرج المیت من الحی و ترزق من تشاء بغیر حساب ( 27 ) لا یتخذ المؤمنون الکفرین اولیاء من دون المؤمنین و من یفعل ذلک فلیس من الله فی شی ء الا ان تتقوا منهم تقة و یحذر کم الله نفسه و الی الله المصیر ( 28 )
یک کتیبه به خط کوفی اطراف قدیمی ترین سر در مسجد جامع اصفهان در جانب شمال شرقی آن دیده می شود. این کتیبه حکایت از حریق مسجد جامع و تجدید بنای ساختمان را دارد. این کتیبه به خط کوفی ساده با آجر بصورت برجسته است که در آن «سوره بقره » آیه «114» آمده است .
داخل گنبد نظام الملک اضافات و الحاقاتی در محراب گنبد در دوره صفوی در زمان سلطنت شاه طهماسب اول صورت گرفت که همراه با آن کتیبه ای قرآنی به محراب افزودند.
این کتیبه به خط ثلث سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ ، سوره بقره آیه های 142 و 143 و 144 است . در ابتدای این کتیبه جمله «قال الله تبارک و تعالی » آمده است :
«قال الله تبارک و تعالی . سیقول السفهاء من الناس ماولیهم عن قبلتهم التی کانوا علیها قل لله المشرق و المغرب یهدی من یشاء الی صراط مستقیم ( 142 ) و کذلک جعلنکم امة وسطا لتکونوا شهداء علی الناس و یکون الرسول علیکم شهیدا و ما جعلنا القبلة التی کنت علیها الا لنعلم من یتبع الرسول ممن ینقلب علی عقبیه و ان کانت لکبیرة الا علی الذین هدی الله و ما کان الله لیضیع ایمنکم ان الله بالناس لرءوف رحیم ( 143 ) قدنری تقلب و جهک فی السماء فلنولینک قبله ترضیها فول وجهک شطر المسجد الحرام و حیث ما کنتم فولوا وجوهکم شطره و ان الذین اوتوا الکتب لیعلمون انه الحق من ربهم و ما الله بغفل عما یعلمون ( 144 )
کتیبه قرآنی در بالای محراب گنبد نظام الملک در یک لوح مربع مورب به خط بنایی ساده بر زمینه گچ ، گچبری شده است . در این کتیبه تمام «سوره اخلاص » آمده است .
در ضلع شمالی محوطه زیر گنبد نظام الملک ، در طرفین شرقی و غربی مدخل آن به صفه صاحب که در شمال آن واقع شده دو لوح مربع مورب وجود دارد:
کتیبه لوح شرقی :
این کتیبه به خط بنایی ساده گچبری شده و در آن سوره «اشرح » آمده است .
کتیبه لوح غربی :
این کتیبه به خط بنایی ساده گچبری شده و در آن «آیه اول تا آخر آیه چهارم » سوره «دهر» آمده است .
بین گنبد نظام الملک و چهلستون سلجوقی مجاور آن در ضلع غربی گنبد و بر روی دیوار یکی از مداخل باز و بلندی که گنبد و چهلستون مزبور را به یکدیگر متصل می نماید، لوح سنگی نصب شده ، در بالای این لوح سنگی ، لوح مستطیل شکل به خط ثلث گچبری شده که دارای کتیبه ای از «آیه 137» «سوره بقره » است و در حاشیه این لوح به خط ثلث گچبری شده «آیه 238» سوره بقره آمده است .
در سمت راست مدخلی که صفه صاحب ( ایوان جنوبی مسجد جامع ) را به قسمت جنوبی آن ( گنبد نظام الملک ) وصل می کند، دو فرمان از شاه اسمعیل و شاه طهماسب صفوی نصب شده است . در ابتدای این فرمان که به خط ثلث برجسته بر سنگ سفید است ، «آیه 59» سوره نسا آمده است : بسم الله الرحمن الرحیم . قال الله تبارک و تعالی . . . .
در گوشه فوقانی سمت راست لوح در یک شکل مربع به خط بنایی بصورت گچبری برجسته «سوره قدر» نوشته . . .
... [مشاهده متن کامل]
مسجد جامع اصفهان دارای نقشه چهار ایوانی است و بنای کنونی آن شامل بخش های زیر است :
شبستان مسجد که مربوط به دوره دیلمیان است .
- گنبد معروف به خواجه نظام الملک که در فاصله سال های 465 - 485 هجری بنا شده است .
- گنبد معروف به گنبد خاکی یا تاج الملک که در سال 481 هجری ساخته شده است .
- ایوان معروف به صفه شاگرد که در دوره سلجوقی ساخته شده و در دوره ایلخانی و صفوی قسمتهای تزئینی را به آن افزودند.
- صفّه صاحب که در دوره سلجوقی ساخته شده و در دوره قراقویونلو و صفوی تزئینات و منار به آن افزوده شده است .
- صفّه استاد که در دوره سلجوقی ساخته شده و در دوره صفوی آن را با کاشی تزئین کرده اند.
- صفّه عبدالعزیز که در دوره آل مظفر تکمیل شده است .
- صفّه درویش در دوره سلجوقی ساخته شده و در دوره صفوی تزئین شده است .
- مسجد و محراب الجایتو که در سال 710 هجری به مجموعه بناهای مسجد افزوده شد.
- بناهای وسط حیاط مرکزی و حوض آن که در زمان شاه عباس ساخته شده
- سر در قدیمی مسجد جامع که تاریخ 515 هجری دارد. ( کیانی : 1379، ص 59 )
کتیبه های گنبد خاکی
کتیبه این گنبد به خط کوفی ساده از آجر به صورت برجسته است که شامل «آیه 54» از «سوره اعراف » است :
ان ربکم الذی خلق السموات و الارض فی ستة ایام ثم استوی علی العرش یغشی الیل النهار یطلبه حثیثاً و الشمس و القمر و النجوم مسخرات بامره الا له الخلق و الامر تبارک الله رب العالمین .
در زوایای محوطه داخل گنبد خاکی ، به خط کوفی ساده با آجر بصورت برجسته از گوشه جنوب غربی «سوره اسراء» آیه های «78 و 79» بعد از «بسم الله الرحمن الرحیم » نوشته شده است : «بسم الله الرحمن الرحیم »
اقم الصلوة لدلوک الشمس الی غسق الیل و قرء ان الفجر ان قرء ان الفجر کان مشهوداً ( 78 ) و من الیل فتهجد به نافلة لک عسی ان یبعثک ربک مقاما محمودا ( 79 )
در مدخل جنوبی گنبد و زیر هلال بزرگ کتیبه به خط کوفی ساده آجری برجسته ، که شامل «سوره آل عمران » آیه های «26 و 27» است ، دیده می شود:
«بسم الله الرحمن الرحیم . تولج الیل فی النهار و تولج النهار فی الیل و تخرج الحی من المیت و تخرج المیت من الحی و ترزق من تشاء بغیر حساب ( 27 ) لا یتخذ المؤمنون الکفرین اولیاء من دون المؤمنین و من یفعل ذلک فلیس من الله فی شی ء الا ان تتقوا منهم تقة و یحذر کم الله نفسه و الی الله المصیر ( 28 )
یک کتیبه به خط کوفی اطراف قدیمی ترین سر در مسجد جامع اصفهان در جانب شمال شرقی آن دیده می شود. این کتیبه حکایت از حریق مسجد جامع و تجدید بنای ساختمان را دارد. این کتیبه به خط کوفی ساده با آجر بصورت برجسته است که در آن «سوره بقره » آیه «114» آمده است .
داخل گنبد نظام الملک اضافات و الحاقاتی در محراب گنبد در دوره صفوی در زمان سلطنت شاه طهماسب اول صورت گرفت که همراه با آن کتیبه ای قرآنی به محراب افزودند.
این کتیبه به خط ثلث سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ ، سوره بقره آیه های 142 و 143 و 144 است . در ابتدای این کتیبه جمله «قال الله تبارک و تعالی » آمده است :
«قال الله تبارک و تعالی . سیقول السفهاء من الناس ماولیهم عن قبلتهم التی کانوا علیها قل لله المشرق و المغرب یهدی من یشاء الی صراط مستقیم ( 142 ) و کذلک جعلنکم امة وسطا لتکونوا شهداء علی الناس و یکون الرسول علیکم شهیدا و ما جعلنا القبلة التی کنت علیها الا لنعلم من یتبع الرسول ممن ینقلب علی عقبیه و ان کانت لکبیرة الا علی الذین هدی الله و ما کان الله لیضیع ایمنکم ان الله بالناس لرءوف رحیم ( 143 ) قدنری تقلب و جهک فی السماء فلنولینک قبله ترضیها فول وجهک شطر المسجد الحرام و حیث ما کنتم فولوا وجوهکم شطره و ان الذین اوتوا الکتب لیعلمون انه الحق من ربهم و ما الله بغفل عما یعلمون ( 144 )
کتیبه قرآنی در بالای محراب گنبد نظام الملک در یک لوح مربع مورب به خط بنایی ساده بر زمینه گچ ، گچبری شده است . در این کتیبه تمام «سوره اخلاص » آمده است .
در ضلع شمالی محوطه زیر گنبد نظام الملک ، در طرفین شرقی و غربی مدخل آن به صفه صاحب که در شمال آن واقع شده دو لوح مربع مورب وجود دارد:
کتیبه لوح شرقی :
این کتیبه به خط بنایی ساده گچبری شده و در آن سوره «اشرح » آمده است .
کتیبه لوح غربی :
این کتیبه به خط بنایی ساده گچبری شده و در آن «آیه اول تا آخر آیه چهارم » سوره «دهر» آمده است .
بین گنبد نظام الملک و چهلستون سلجوقی مجاور آن در ضلع غربی گنبد و بر روی دیوار یکی از مداخل باز و بلندی که گنبد و چهلستون مزبور را به یکدیگر متصل می نماید، لوح سنگی نصب شده ، در بالای این لوح سنگی ، لوح مستطیل شکل به خط ثلث گچبری شده که دارای کتیبه ای از «آیه 137» «سوره بقره » است و در حاشیه این لوح به خط ثلث گچبری شده «آیه 238» سوره بقره آمده است .
در سمت راست مدخلی که صفه صاحب ( ایوان جنوبی مسجد جامع ) را به قسمت جنوبی آن ( گنبد نظام الملک ) وصل می کند، دو فرمان از شاه اسمعیل و شاه طهماسب صفوی نصب شده است . در ابتدای این فرمان که به خط ثلث برجسته بر سنگ سفید است ، «آیه 59» سوره نسا آمده است : بسم الله الرحمن الرحیم . قال الله تبارک و تعالی . . . .
در گوشه فوقانی سمت راست لوح در یک شکل مربع به خط بنایی بصورت گچبری برجسته «سوره قدر» نوشته . . .