مسجد جامع

[ویکی فقه] جامع(مسجد)، پرستشگاه باشکوه مسلمانان که معمولاً در بخشهای اصلی شهرها بنا می شود و مرکز اجتماع مردم در آیینهای عبادی، به ویژه نماز جمعه، و نیز گردهماییهای سیاسی، اجتماعی و تعلیمی است.
جامع، اسم فاعل از جمع، به معنای پیوستن اجزا به یکدیگر و گردآوردن است.
کلمه جامع در قرآن
در قرآن واژه جامع به مثابه اسمی از اسامی حق تعالی به کار رفته است.کلمه جامع در قرآن تنها یک بار به معنای لغوی (در ترکیب «امرٍ جامعٍ») به کار رفته است. در این آیه توضیح داده شده که مؤمنان واقعی، که برای کار مهمی نزد پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلم گرد آمده اند، نباید بی اجازه حضرت، ایشان را ترک کنند.
ترکیب واژه مسجد و جامع
ترکیب واژه جامع با مسجد به صورتِ وصفی «المسجد الجامع» و اضافی «مسجد الجامع» در متون عربی آمده است. در شکل اول، مقصود مسجدی است که مردم را برای ادای نماز، به ویژه نماز جمعه، گرد آورده است و در شکل دوم، می توان برای کلمه جامع موصوفی، مانند «امر»، «وقت» یا «یوم»، در تقدیر گرفت. که ترکیب «مسجدالجامع» را نادرست دانسته است. کلمه جُمعه نیز، که پیوند معنایی نزدیکی با جامع دارد، از آن روی جمعه نامیده شده است که مسلمانان برای نماز این روز اجتماع ویژه ای برپا می کنند و ازاینرو مسجد جامع را مسجد جمعه نیز گویند.
← تعابیر نختلف جامع
...

[ویکی شیعه] مسجد جامع، مسجدی است که معمولا مسلمانان در بخش اصلی شهرها بنا می کنند و مرکز آیین های عبادی به ویژه نماز جمعه و همچنین گردهمایی های سیاسی اجتماعی و آموزشی آنان به شمار می رود. بر پایه روایات، مسجد جامع نسبت به دیگر مساجد، از قداست و فضیلت بیشتری برخوردار است. از این رو نماز و عبادت در آن ثواب و انجام برخی کارها در آن، مجازات شدیدتری دارد. برخی از فقیهان شیعه علاوه بر مساجد اربعه، اعتکاف را فقط در مسجد جامع جایز دانسته و قائل به جواز آن در غیر مساجد جامع نیستند.
جامع به معنای پیوستن اجزاء به یکدیگر و گردآوردن است. در متون عربی دو ترکیب وصفی (المسجد الجامع) و اضافی (مسجد الجامع) به کار رفته است. برخی از لغت شناسان مانند فراهیدی تعبیر مسجد الجامع را نادرست دانسته اند. در ترکیب وصفی، منظور از مسجد جامع، مسجدی است که مردم را برای کاری مانند ادای نماز، به ویژه نماز جمعه گرد می آورد. اما در ترکیب اضافی از آن رو مسجد جامع را به این نام خوانده اند که مسلمان در زمانی خاص (مثلا در روز جمعه) یا برای کاری در آن اجتماع می کنند.
همچنین برای اشاره به مسجد جامع از تعابیر جامع، مسجد جماعت، مسجد اعظم، مسجد آدینه و مسجد جمعه نیز استفاده می شد. البته مسجد جامع غیر از مصلی(مکانی در حاشیه شهرها برای اقامه نماز عیدین)، مسجد کبیر و مسجد اعظم بود.

[ویکی اهل البیت] این صفحه مدخلی از دانشنامه جهان اسلام است
مسجد جامع پرستشگاه باشکوه مسلمانان که معمولاً در بخشهای اصلی شهرها بنا می شود و مرکز اجتماع مردم در آیین های عبادی به ویژه نماز جمعه و نیز گردهمایی های سیاسی، اجتماعی و تعلیمی است.
جامع، اسم فاعل از جمع به معنای پیوستن اجزا به یکدیگر و گردآوردن است.
در قرآن واژه جامع به مثابه اسمی از اسامی حق تعالی بکار رفته است. کلمة جامع در قرآن تنها یک بار به معنای لغوی (در ترکیب «امرٍ جامعٍ») بکار رفته است.
در این آیه توضیح داده شده که مؤمنان واقعی که برای کار مهمی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گرد آمده اند، نباید بی اجازة حضرت، ایشان را ترک کنند.
ترکیب واژة جامع با مسجد به صورتِ وصفی «المسجد الجامع» و اضافی «مسجد الجامع» در متون عربی آمده است. در شکل اول، مقصود مسجدی است که مردم را برای ادای نماز به ویژه نماز جمعه گرد آورده است و در شکل دوم می توان برای کلمة جامع موصوفی مانند «امر»، «وقت» یا «یوم» در تقدیر گرفت. که ترکیب «مسجدالجامع» را نادرست دانسته است. کلمة جُمعه نیز که پیوند معنایی نزدیکی با جامع دارد، از آن روی جمعه نامیده شده است که مسلمانان برای نماز این روز اجتماع ویژه ای برپا می کنند و ازاین رو مسجد جامع را مسجد جمعه نیز گویند.
جامع صورت ساده شده مسجد جامع و جمع آن «جوامع»، فراوان بکار رفته است. تعابیر دیگری نیز بکار برده شده مانند «مسجد جماعت» در روایات و گزارش های سده دوم هجری و «مسجد اعظم» که گاه به جای مسجد جامع آمده است . «مسجد آدینه» نیز در زبان فارسی از روزگاری دور کاربرد داشته است.
مسجد جامع را نباید با «مصلّا»، «مسجد کبیر» و «مسجد اعظم» درآمیخت. مصلّا مکان وسیع و روبازی بوده که در حاشیة شهرها، ظاهراً فقط برای برگزاری نمازهای عیدفطر و قربان آماده می شده است و پیشینه آن به زمان زندگی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مدینه بازمی گردد. مساجد جامع با مساجد بزرگ یا کبیر در شهرها نیز تفاوت داشتند؛ مساجد جامع به سبب برپایی نماز جمعه بدین نام خوانده می شدند نه به سبب وسعت و بزرگی. از سوی دیگر، مساجد بزرگی در شهرها بود که نماز جمعه در آنها اقامه نمی شد؛ از این رو گاه میان این دو نوع مسجد فرق گذاشته شده و فضیلت مساجد بزرگ در مرتبه بعد از فضیلت جوامع قرار گرفته است.

مسجد جامع (اردستان). مسجد جامع (اَردِستان)
مسجد جامع
بنیان اولیۀ این مسجد از آثار اواخر قرن ۲ تا نیمۀ اول قرن ۴ق است. برخی عمر بن عبدالعزیز آل ابی دُلَف را بانی آن دانسته اند. این مسجد شبستان هایی در پیرامون حیاط را دربر می گیرد؛ شبستان جنوبی متقدم، و شبستان شرقی متأخر بر سایر شبستان هاست. در قرن ۶ق، در جنوب مسجد گنبدخانه ای ساختند، و سپس شبستان جنوبی را به ایوان جلو گنبدخانه تبدیل کردند. در کتیبه های ۵۵۳ و ۵۵۵ق، که به ترتیب در گنبدخانه، و ایوان جنوبی مسجد قرار دارند، آمده است که این اقدامات به دستور ابوطاهر حسین بن غالی صورت گرفته اند. در مراحل بعد، ایوان شمالی مسجد در ۹۴۶ق، ایوان شرقی در پایان قرن ۱۱ق، و ایوان غربی در اوایل قرن ۱۲ق، احداث شد. منارۀ مسجد را از ساختمان مسجد اولیه، و یا از زمان احداث گنبد و ایوان جنوبی دانسته اند.

مسجد جامع (ارومیه). قسمت های مختلف این مسجد در دوره های مختلفی ساخته شده اند. قدیمی ترین بخش بنا ـ گنبدخانۀ آن ـ احتمالاً از آثار دورۀ سلجوقی است. محراب نفیس گنبدخانه تاریخ ۶۷۶ق را دارد. بعدها شبستانی را در کنار گنبدخانه افزودند، و سپس در ۱۱۸۴ق، حجرات اطراف حیاطِ مسجد را ساختند. ساختمان و تزیینات مسجد بارها مرمت شده است. در دوره های اخیر، با احداث تالار بزرگی با سقف شیروانی در جبهۀ شرقی بنا به جای ساختمان قدیمی این جبهه، و تعویض پنجره های اُرسی حجرات با در و پنجره های جدید، معماری بنا خدشه دار شده است.

مسجد جامع (اشترجان). مسجد جامع (اُشتُرجان)
مسجد جامع
بنای امروز مسجد از آثار دورۀ ایلخانی است، و بر محراب گنبدخانه و سردر شرقی آن تاریخ ۷۱۵ق دیده می شود. باتوجه به کتیبۀ موجود، بانی مسجدِ فعلی، محمد بن محمود بن علی اُشتُرجانی، از منشیان و مستوفیان سلطان ابوسعید بهادرخان، بوده است. مؤلف کتاب گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان بنیان این بنا را از دورۀ سلجوقی دانسته، و نوشته که در طی مرمت بنا، آثاری از آن دوره به دست آمده است. این بنا مسجدی دوایوانی با حیاطی کوچک است و گنبدخانۀ آن، پشت ایوان سوی قبله قرار دارد. بر سردر ورودی شمالیِ مسجد، تزیینات زیبایی از گچ و سفال لعاب دار و بی لعاب دیده می شود. دو مناره بر فراز این سردر وجود دارد، که بیش از دو سوم آن ها تخریب شده اند. مؤلف کتاب گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان تاریخ ساخت این مناره ها را ۷۱۶ق می داند. این مناره ها، همچون مناره های منارجنبان اصفهان متحرک اند.

مسجد جامع (اصفهان).
مسجد جامع
این مسجد در دوره های مختلف پس از اسلام شکل گرفته، و امروزه همچون دایرة المعارف مجسّمی از هنر و معماری اسلامی ایران است. تاریخ ساخت اولین بنای آن را از ۱۴۳ تا ۱۵۲ق تخمین زده اند. مسجد اولیه را در قرن ۳ق خراب کردند و مسجد جدیدی با اصلاح محور قبله، برجای آن ساختند. براساس کاوش ها و بررسی های اوژنیو گالدیِری، طرح مسجد دوم و بسیاری از اجزاء آن، مبنای شکل گیری و توسعۀ مسجد در طی دوازده قرن بوده است. طرح مسجد جامع اصفهان بر الگوی مسجد شبستانی مبتنی بود: صحنی در وسط و شبستان هایی ستون دار در پیرامون آن. در دورۀ آل بویه، یک ردیف ستون در گرداگرد صحن افزوده شد، اما الگوی شبستانی مسجد تغییر نکرد. در دورۀ سلجوقی، این الگو طی چند مرحله تغییر کرد، و الگویی جدید در طرح مساجد ایران به وجود آمد. نخست نظام الملک، وزیر ملکشاه سلجوقی، در میانۀ شبستان جبهۀ جنوبی، گنبدخانه ای بنا کرد. سپس تاج الملک، وزیر تَرْکان خاتون، زوجۀ ملکشاه، گنبدخانۀ دیگری در شمال مسجد ساخت. کتیبۀ گنبدخانه مورخ ۴۸۱ق، قدیمی ترین کتیبۀ تاریخ دار مسجد در ایران است. پس از آن، ایوانی در جلو گنبد نظام الملک بنا کردند، سپس با احداث سه ایوان دیگر در میانۀ شبستان های جبهه های دیگر، بنا به مسجدی چهارایوانی تبدیل شد. در دورۀ ایلخانی، نماهای اطراف صحن مسجد را دوطبقه کردند. نمای فعلی آن را به زمان اوزون حسن آقْ قُویونْلو نسبت داده اند. قسمت های مختلف بنای مسجد و تزیینات آن از ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۷ش مرمت و بررسی شده است. در ۱۳۶۳ش، مسجد جامع اصفهان در حملۀ هوایی هواپیماهای عراقی آسیب دید، که به دست کارشناسان سازمان میراث فرهنگی مرمت شد.

مسجد جامع (بروجرد). گنبدخانۀ این مسجد قدیم ترین بخش، و هسته اولیۀ شکل گیری آن است. در کاوش های اخیر، بنایی از قرون اولیۀ هجری در زیر این گنبدخانه به دست آمد. براساس کتاب تذکرۀ حَزین، این مسجد برجای آتشکدۀ ویرانِ شهر بروجرد احداث شده است. در منابع موجود، بانی اولیۀ مسجد را حمولة بن علی بروجردی، حکمران بروجرد و وزیر بنی دُلَف، یا قاسم بن عجلی معروف به ابودُلَف، حکمران مأمون و معتصم عباسی، دانسته اند. قسمت های دیگر مسجد به تدریج در قرون بعد به آن افزوده شد. شبستان های دوسوی گنبدخانه در قرن ۹ق احداث شد. در کاوش های اخیر، تزیینات نقاشی روی گچ، مربوط به همین قرن، بر نمای محراب گنبدخانه به دست آمده است. ایوان و مناره های قطور طرفین آن در ۱۲۰۹ق، به امر تقی خان رازانی، حاکم بروجرد، در جلو گنبدخانه احداث شد. در ۱۲۱۳ق حاج سلیمان کاشی، شبستان جبهۀ شمالی حیاط مسجد را به بنا افزود. پوش دوم فعلی گنبد مسجد در دهه های اخیر با اسکلت فلزی ساخته شده است.

مسجد جامع (تبریز). مسجد جامع
قسمت های مختلف بنایِ فعلی مسجد در دوره های گوناگون احداث شده است. تاریخ ساخت هستۀ اصلی مسجد مشخص نیست. براساس منابع موجود، این مسجد را در اوایل اسلام، عبدالله بن عامر بنیاد نهاد، و قسمت های دیگر به تدریج به آن افزوده شد. این قسمت ها فضایی به نام آلچاق مسجد در جنوب شرقی مجموعه، شبستان هایی با نام های مسجد خاله اوغلی در شمال آلچاق مسجد، مسجد حجةالاسلام در غرب، و مسجد شیخ صادق در شمال شرقی مجموعه را دربرمی گیرند. در این شبستان ها، طاق های رسمی بندیِ پرکار آجری دیده می شود. در دورۀ اخیر، در فضاهای مسجد مرمت ها و تغییراتی صورت گرفته است. دو مدرسه با نام های طالبیه و جعفریه، به ترتیب در شمال و شرق بنای مسجد قرار داشته است. امروزه مدرسۀ جعفریه ازبین رفته، و اخیراً بخش اعظم مدرسۀ طالبیه نوسازی شده است.

مسجد جامع (خرم آباد). مسجدی تاریخی متعلق به قرن ۱۰ق در شهر خرم آباد واقع در استان لرستان. بنای اولیه این مسجد در ۹۷۰ق به فرمان شاه پرورسلطان دختر آغوربیک و همسر شاه رستم، از اتابکان لر کوچک، احداث و در ۱۱۱۰ق به دستور شاه سلطان حسین صفوی مرمت شد و کتیبه ای نیز با همین مضمون نگاشته شد که هم اینک موجود است. این بنا پس از آن نیز یک بار به دست خدایی خان حسنوند و بار دیگر به وصیت ملا محمدتقی خرم آبادی در روزگار کریم خان زند تعمیر شد. در نیم قرن پیش، این مسجد براثر خیابان کشی آسیب شدیدی دید و بخشی از آن ویران و مسجد کنونی بر خرابه های آن ساخته شد. در ۱۳۲۲ش نیز با ساخت حجره هایی در این مکان و تعمیر و مرمت بنا به دست اهالی به حوزۀ علمیه تبدیل شد.

مسجد جامع (زواره). براساس کتیبه های مسجد، از بناهای قرن ۶ق است. به نقل از آندره گدار، این بنا قدیمی ترین مسجدی است که از ابتدا با الگوی چهارایوانی برپا شد. محمدکریم پیرنیا معتقد است که این مسجد را برجای مسجدی با الگوی شبستانی ساخته اند که در جبهۀ شمالی مسجد فعلی قرار داشته است. بانی آن را همان بانی مسجد جامع اردستان، ابوطاهر حسین بن غالی بن احمد، دانسته اند. این مسجد، چهار ایوان در میانۀ اضلاعِ صحن خود دارد، و گنبدخانه ای پشت ایوانِ قِبلی دیده می شود. منارۀ آجری کوتاه و قطوری در شمال مسجد قرار گرفته است. نماهای صحن آجری اند، و با طاق نماسازی بر جرزهای ایوان ها تزیین شده اند. گنبدخانه و محراب آن با گچ بری و سفال ِ بدون لعاب تزیین شده اند که قدمتی برابر با خود بنا دارند. تزیینات رنگین سفال های لعاب دار، و گچ بری رنگی در قسمت های دیگر، از اضافات دوره های بعدی است.

مسجد جامع (ساوه). مسجد جامع
بنای اولیۀ مسجد از قرون اولیۀ اسلامی است. در آغاز این مسجد فقط از شبستان هایی پیرامون حیاط مرکزی تشکیل می شد. در قرون ۴ و ۵ق گنبدخانه ای در جبهۀ جنوبی آن احداث شد. این فضا پوشیده از تزیینات گچ بری بوده، که بسیاری از بخش های آن باقی مانده است. در حملۀ مغول بسیار آسیب دید، و در قرن ۸ق، قسمت های مختلف آن مرمت و بازسازی شد. احداث ایوان غربی و بنایی در گوشۀ جنوب شرقی مسجد، از اقدامات قرن ۸ق است. بنایی موسوم به چهارصُفّه در گوشۀ جنوب غربی مسجد، احتمالاً به قرن ۹ق تعلق دارد. ایوان جنوبی، بنابر تاریخ کتیبه اش، در ۹۳۶ق احداث شده است. در قرن ۱۰ق، با استفاده از برخی پایه های گنبدخانۀ قدیمی، گنبدخانه ای جدید به جای آن ساخته شد. کتیبۀ مورخ ۹۲۲ق در این گنبدخانه، از پایان تزیینات داخل آن نشان دارد. در دهه های اخیر بنای مسجد را مرمت، و در آن بررسی باستان شناسی کرده اند. در این کاوش ها، بخش هایی از یک شبستان در جبهۀ شمالی حیاط مسجد، از زیر خاک بیرون آمد. مناره ای آجری با کتیبۀ مورخ ۵۰۴ق در شمال شرقی (خارج از بنای فعلی)، احتمالاً همراه با منارۀ دیگری، در طرفین سردر ورودی مسجد قرار داشته است.

مسجد جامع (سنندج).
از بناهای دورۀ قاجار، که به مسجد دارالاحسان نیز معروف است. براساس کتیبۀ مسجد، امان الله خان اردلان، حاکم کردستان، بانی آن، و سال آغاز و پایان آن به ترتیب ۱۲۲۷ و ۱۲۲۸ق بوده است. اما از آن جا که احداث چنین بنایی در طول یک سال مقدور نبوده است، آغاز آن را حدود ۱۲۲۰ق دانسته اند. مسجد جامع سنندج، مسجدی تک ایوانی، با صحنی مستطیل شکل در میان، و ایوانچه ها و حجراتی در پیرامون آن است. شبستان اصلی مسجد پشت ایوان آن قرار دارد. دو مناره برفراز ایوان دیده می شود، که در ۱۳۰۳ و ۱۳۳۲ش مرمت شده است. نماهای صحن و مناره ها، و داخل ایوان مسجد مزین به کاشی کاری اند.

مسجد جامع (شوشتر). از مساجدی که در قرون اولیۀ هجری ساخته شد. براساس منابع موجود، المعتز بالله، خلیفۀ سیزدهم عباسی، بنای مسجد را آغاز کرد، و پس از او دیگر خلفا، القادر بالله و المقتدی بامرالله و المسترشد بالله، ساختمان آن را ادامه دادند. امروزه فقط شبستانی با ستون های آجری، و مناره ای با تزیینات آجرکاری از آن باقی مانده است. منارۀ مسجد در گذشته مرتفع تر بوده، و در حال حاضر بخش زیادی از آن فرو ریخته است. بانی این مناره در منابع مختلف، سلطان اویس بن شیخ حسن یونانی یا ایلکانی یا چوپانی، معرفی شده است.

مسجد جامع (شیراز).
مسجد جامع
براساس کتاب شیرازنامه، بانی اولیۀ این مسجد عمرولیث صفاری، (۲۸۱ق)، بوده است. در دوره های بعد، اَبِش خاتون، آخرین حکمران اتابکان فارس، و سلطان ابراهیم میرزا، فرزند شاهرخ تیموری، و امام قلی خان، والی فارس در زمان شاه عباس اول صفوی، بنا را مرمت و تجدید بنا کردند. باتوجه به توصیف ابن بلخی، صحن مسجد وسیع تر از امروز بوده است. به عقیدۀ دونالد ویلبر، مسجد از جهات شرق و غرب وسعت بیشتری داشته، و بناهای دیگری، شامل مدرسه، کاروان سرا، قرائت خانه و مریض خانه بدان پیوسته بوده است. شبستان های مسجد که با ستون های سنگی احداث شده بودند، براثر زلزله ویران شدند و بعدها با ستون آجری بازسازی گردیدند. در ۱۳۱۴ش، عمارت بیت المُصحَف در صحن مسجد مرمت و بازسازی شد. کتیبۀ معرّق سنگ و کاشی در پیشانی این عمارت، تاریخ ۷۵۲ق دارد. در ۱۳۲۱ش، مسجد را مرمت کردند. لوحه ای به شکل محراب، متعلق به قرون ۵ یا ۶ق، از این مسجد به مسجد وکیل، و محرابی سنگی مربوط به قرن ۸ق از این مسجد به موزۀ شیراز منتقل شده است.

مسجد جامع (گلپایگان). مسجد جامع (گُلپایگان)
این مسجد صحنی مستطیل شکل، و گنبدخانه ای با گنبد یک پوش در سویِ قِبلی دارد. گنبدخانه در زمان محمد بن ملکشاه سلجوقی احداث شد؛ شبستان های طرفین گنبدخانه، و بناهای دو جبهۀ شرقی و غربی حیاط به دورۀ فتحعلی شاه تعلق دارند. در دهۀ اخیر، کتیبه ای مورخ ۵۰۸ق بر محراب گنبدخانۀ آن به دست آمده است. ایوان بزرگی جلو گنبدخانه قرار داشته، که امروزه طاق آن فروریخته است. بر دیوارهای گنبدخانه و محراب آن، تزیینات مقرنس و سفالِ بدون لعاب و گچ بری دیده می شود. شبستان جبهۀ شمالیِ صحن مسجد، اخیراً با اسکلت فلزی بازسازی شده است.

مسجد جامع (گناباد). مسجد جامع (گُناباد)
مسجد جامع
این مسجد کتیبه ای مورخ ۶۰۹ق دارد؛ اما کتیبه هایی آجری به خط کوفی در این بنا، قدمت آن را تا دورۀ سلجوقیان می رساند. در منابع موجود، بانی مسجد، امیرعبدالله تونی معرفی شده است. مسجد جامع گناباد صحنی وسیع دارد که دو ایوان بر محور قبلۀ آن قرار گرفته است. شبستان هایی با ستون آجری و رواق هایی در کنار حیاط، از دیگر اجزاء مسجدند. این بنا، مسجدی دوایوانی به شمار می رود که به رغم تعمیرات مکرر، شکل اصلی خود را حفظ کرده است. سردر بنا تزییناتی با نقش گل و پرنده، و نقوش هندسی دارد. در سال های اخیر، سازمان میراث فرهنگی قسمت های مختلف آن را مرمت کرده است.

مسجد جامع (نایین). از معدود مساجدِ شبستانی، که شکل اولیۀ خود را حفظ کرده است. کارشناسان میراث فرهنگی، این مسجد را از بناهای قرن ۲ق می دانند که قسمت هایی از آن، در دوره های بعد افزوده شده اند. پیش از این، آرتور اپهام پوپو آندره گدارمسجد را متعلق به قرن ۴ق و دورۀ دیلمیان می دانستند. مسجد صحن کوچکی دارد، که در سه جبهۀ آن شبستان هایی با مدخل های باز و بلند قرار گرفته است. در جبهۀ چهارم، محوطۀ محراب و منبر، و دو فضای کوچک در طرفین آن، واقع است. طاق گنبدین محوطۀ محراب، و طاقی مشابهِ آن در جبهۀ مقابل، به قرن ۴ق تعلق دارد. منارۀ مسجد نیز احتمالاً مربوط به همین دوره است. در ابتدا ورود به مسجد، از دو سوی ایوان روبه قبله صورت می گرفته است. در دوره های بعد، دو ورودی، یکی در گوشۀ شرقی مسجد در قرن ۸ق، و دیگری در ضلع جنوب شرقی احتمالاً در دورۀ صفوی، به بنا افزوده شد. شبستان پشت جبهۀ شمال غربی مسجد، در دورۀ قاجار احداث گردید. نماهای حیاط مسجد، تزیینات آجری دارد که با تزیینات سردر مسجد جورجیر در اصفهان مشابه اند. سطوح محوطۀ محراب با نقوش زیبای گچ بری تزیین شده اند، و محرابِ واقع در این قسمت از نمونه های عالی تزیین گچ بری است. بر منبر منبت کاری شدۀ آن کتیبه ای مورخ ۷۱۱ق دیده می شود.

مسجد جامع (نطنز). مسجد جامع (نَطَنز)
گنبدخانۀ این مسجد قدیم ترین بخش آن به شمار می رود؛ کتیبه ای مورخ ۳۸۹ق بر ضلع شرقی آن به دست آمده است. دیگر قسمت های مسجد در قرن ۸ق به گنبدخانه افزوده شدند، و امروزه کتیبه های متعددی از قرن های ۸ تا ۱۳ق در آن ها دیده می شود. این مسجد صحن مربع شکل کوچکی با چهار ایوان در میانۀ اضلاعِ آن دارد. دو بنای مقبره و خانقاه شیخ عبدالصمد اصفهانی در کنار این مسجد، مجموعه ای ایجاد کرده اند. از بنای خانقاه در غربِ این مجموعه، فقط سردر آن باقی مانده است؛ در ۱۳۳۴ش بر خرابه های آن شبستانی ساخته اند. بر سردر خانقاه تزیینات نفیس کاشی کاری دیده می شود. مقبرۀ شیخ عبدالصمد، گنبدی رُک با پوشش کاشی بر فراز خود دارد. براساس کتیبه های موجود، بانی مجموعۀ مسجد، خانقاه، و مقبره، خلیفه بن حسین بن علی ماستری، و معمار آن ابراهیم بن اسماعیل بنّاء اصفهانی بوده است. ساخت مناره ای رفیع در این مجموعه، براساس کتیبه اش، در ۷۲۵ق آغاز شد، و کاشی کاری آن در ۱۳۵۶ش مرمت گردید.

مسجد جامع (هرات). مسجدی بزرگ در شمال غربی افغانستان و مدفن سلطان غیاث الدین غوری. این بنا در سال 1200م به اهتمام غیاث الدین غوری و فرزندش بنا نهاده شده و توسط فرمانروایانی از سلسله های مغولان، تیموریان و صفویان در طی صدها سال گسترش پیدا کرده است.
بخشی از این مسجد در سال 1221م توسط چنگیزخان خراب شد. در جریان زلزله سال 1364م بخش دیگری از بنا تخریب شد. در سال 1397م تیموریان کنترل هرات را به دست گرفتند و مسجد جدیدی را به همت ملکه گوهرشاد بنا کردند. کار تزئین و تکمیل مسجد پنج سال به طول انجامید و کارگرانی از سراسر امپراطوری تیموریان در تکمیل این بنا به کار گرفته شد.
پس از جنگ افغانستان و انگلیس بخش بزرگی از مسجد تخریب شد. بازسازی مسجد در سال 1945 از سر گرفته شد. دیوارها و اتاق های مسجد بازسازی و صحن شمالی اش نیز گسترش پیدا کرد. این مسجد در زمینی به مساحت 46 هزار متر مربع ایجاد شده و دارای 8 مناره، چهار ایوان، چهارده دروازه و 4 کتیبه بزرگ است. در این مسجد کتابخانه بزرگی با هزاران جلد کتاب وجود دارد. مسجد جامع هرات گنجایش بیشتر از 100 هزار نمازگزار را دارد.

مسجد جامع (ورامین). مسجد جامع (وَرامین)
از بناهای قرن ۸ق. براساس کتیبۀ سردر آن، در دورۀ ابوسعید بهادرخان، و به همّت محمد بن محمد بن منصورالقوهدی، و فرزندش حسن بن محمد احداث شد. بعضی کارشناسان آغاز ساخت مسجد را در زمان سلطان محمد خدابنده، و پایان آن را در دورۀ فرزندش ابوسعید، هردو از امیران ایلخانی، می دانند. بنای مسجد صحنی مربع شکل، با دو ایوان مرتفع بر محور قبلۀ آن دارد. گنبدخانه ای با گنبد یک پوش، پشت ایوان قِبلی واقع است. بر سردر و گنبدخانۀ مسجد، دو کتیبه به ترتیب مورخ ۷۲۲ و ۷۲۶ق بوده، که امروزه آسیب دیده است، اما در کتاب مرآت البلدان، متن کامل آن ها آمده است. کتیبۀ دیگری در ایوان جنوبیِ بنا با تاریخ ۸۱۶ق، از مرمت بنا در دورۀ شاهرخ تیموری حکایت دارد. شبستان جبهۀ غربی مسجد، براثر سیل، احتمالاً در نیمۀ اول قرن ۱۱ق، تخریب شده بود، که در ۱۳۷۳ش بازسازی شد. سردر و ایوان جنوبی بنا با سفال های لعاب دار و بی لعاب تزیین شده، و سطوح داخلی گنبدخانه و محراب آن مزین به گچ بری اند.

مسجد جامع (ورزنه). مسجد جامع (وَرْزَنِه)
از بناهای دورۀ تیموری. بانی مسجد، محمود بن مظفر ورزَنه ای ملقب به عماد، از رجال مشهور دورۀ شاهرخ تیموری، و معمار سازندۀ آن، حیدر بن حسین بنّاء اصفهانی است. این بنا در دورۀ صفوی به امر محمد شفیع ورزنه، وزیر یزد، و توسط محمدصادقِ معمار مرمت شد. مسجد جامع ورزنه مسجدی دو ایوانی با صحن کوچک مستطیل شکل است، و گنبدخانه ای با گنبد دوپوش در پشت ایوانِ قِبلی آن قرار دارد. مناره ای قطور و آجری در شمال شرقی مسجد واقع است، که کارشناسان، آن را از آثار دورۀ سلجوقی برمی شمارند. صحن مسجد، نمای آجری ساده دارد. سردر بنا تزیینات نفیس کاشی معرق داشته، که بخشی از آن ها فروریخته و، احتمالاً در دورۀ صفوی، کاشی کاری معقّلی جای آن ها را گرفته است.

مسجد جامع (کاشان). این مسجد بنیانی بسیار قدیمی دارد، که در دوره های مختلف مرمت و بازسازی شده، و بسیار تغییر یافته است. بانی مسجد را صفیه خاتون، دختر مالک اشتر، می دانند. مناره ای آجری با تزیینات آجرکاری در گوشۀ شرقی بنا، کتیبه ای به تاریخ ۴۶۶ق دارد. این مناره و یک محراب با تزیینات گچ بری، از آثار دورۀ سلجوقی است. دو محراب دیگر، یکی از قرن ۸ق، و دیگری از قرن ۱۲ق، در آن قرار دارد که زاویۀ آن ها با یکدیگر متفاوت اند. پس از زلزلۀ ۱۱۹۲ق، عبدالرزاق خان، حاکم کاشان، بنای مسجد را مرمت کرد، و کتیبه های متعددی در بنا حاکی از این اقدام اند. این مسجد دوایوانی است. ایوان سوی قبله با طاق رسمی بندی و دهانۀ وسیع، همراه با گنبدخانه ای با گنبد یک پوشِ مرتفع در پشت این ایوان، عناصر مهم آن را تشکیل می دهند. دو شبستان با ستون های قطور آجری در جبهۀ شمال غربی مسجد قرار دارد.

مسجد جامع (کرمان).
مسجد جامع
از بناهای قرن ۸ق، که کتیبۀ آن مورخ ۷۵۰ق است. امیر مبارزالدین محمدمظفر میبدی یزدی بانی مسجد، و حاج محمد یزدی معمار آن بوده است. در دورۀ صفوی، بنا مرمت شد. در دورۀ قاجار، و در حملۀ آقا محمدخان به کرمان، بسیار آسیب دید و پس از آن، وکیل الملک، حاکم کرمان، آن را مرمت کرد. مسجد، صحنی مستطیل شکل، و چهار ایوان در میانۀ اضلاع آن دارد. شبستان هایی با ستون آجری، دیگر قسمت های بنا را فراگرفته اند. ورودی مسجد با جلوخانی طویل، و سردری رفیع، بسیار شاخص شده است. نماهای حیاط و سردر مسجد مزین به کاشی کاری اند.

مسجد جامع (یزد).
مسجد جامِع (یزد)
مسجد جامِع
این بنا در دورۀ قاجار، برجای سه مسجد از دوره های مختلف، و از به هم پیوستن آن ها شکل گرفته است. اولین مسجد، مسجد جامع عتیق، مربوط به قرن ۳ق زمان حکومت عمرو لیث صفاری، بود و طرح شبستانی داشت. دومین مسجد، مسجد جامع قدیم، در قرن ۵ق در زمان علاءالدوله گرشاسب بن علی بن فرامرز، از امرای کاکویی یزد، در سوی غربی مسجد جامع عتیق ساخته شد، که طرح گنبدخانه ای ایوان دار داشت. سومین مسجد، مسجد جامع نو، در قرن ۸ق به امر سیدرکن الدین محمد قاضی ساخته شد؛ این مسجد صحن کوچک مربع شکل، و گنبدخانه و ایوانی عظیم در سوی قبلۀ آن داشت. مناره های سردر اصلی مسجد، به اعتقاد ماکسیم سیرو، از اقدامات امیرچَقْماق در نیمۀ اول قرن ۹ق است، و بعضی آن را مربوط به زمان شاه طهماسب صفوی می دانند. در دورۀ فتحعلی شاه قاجار، این سه مسجد به صورت مسجدی واحد درآمدند. در این عملیات، بخش اعظم مسجد جامع قدیم تخریب شد. بقایایی از مسجد جامع عتیق تا ۱۳۲۴ش برجا بود، که در مرمت های این زمان، شبستان جدیدی به جای آن احداث شد. امروز صحن طویلی دارد که از توسعۀ صحن مربع شکل مسجد جامع نو به وجود آمده است. ایوان عظیم این مسجد و گنبدخانۀ پشت آن در سوی قبلۀ صحن قرار دارند. در سه ضلع دیگر، رواقی با ستون های قطور آجری، صحن را دربرگرفته است، که شبستان های وسیعی در پشت دو ضلع آن قرار دارد. ورودی اصلی مسجد دربرگیرندۀ سردری رفیع با دو مناره و جلوخانی وسیع است، که از طریق هشتی به صحن راه می یابد. دو ورودی دیگر مسجد نیز سردر و هشتی دارند. بر ایوان مسجد، گنبدخانۀ پشت ایوان، محراب، سطح خارجی گنبد، و سردر ورودی اصلی، تزیینات زیبای کاشی کاری دیده می شود.