[ویکی فقه] محمول ذاتی، یکی از اصطلاحات به کار رفته در علم منطق بوده و به معنای محمول دالّ بر ذاتیات موضوع یا امور غیر منفکّ از موضوع است.
واژه «ذاتی» همچون کلمه «ذات» در مباحث مختلف علم منطق در معانی متفاوتی استعمال می شود. ذاتی در یک تقسیم ثنائی به ذاتی در باب کلیات خمس و ذاتی در غیر آن باب منقسم می شود. قسم دوم، خود چهار قسم دارد: ۱. متعلق به محمول (با چهار کاربرد)؛ ۲. متعلق به حمل (با هشت کاربرد)؛ ۳. متعلق به سبب؛ ۴. متعلق به وجود. محمولِ در موارد حمل ذاتی را «محمول ذاتی»، و در موارد حمل عَرَضی را «محمول عَرَضی» گویند.
← ذاتی باب کلیات خمس
مرحوم مظفّر در المنطق، اقسام ذاتی را این گونه می شمارد:۱. ذاتی باب کلیات خمس: محمولاتی که قوام ذات موضوع به سبب آنهاست و شامل نوع و جنس و فصل می شود. مقابل این ذاتی را عَرَضی گویند.۲. ذاتی باب عروض: عَرَض ذاتی مقابل عَرَض غریب، عبارت است از: محمولی که بدون واسطه در عروض بر شیء عارض می شود و شامل محمولی است که موضوع یا یکی از مقوّمات موضوع (جنس موضوع، معروض موضوع و معروض جنس موضوع) در تعریف آن اخذ شود؛ مثال: الانف افطس (در تعریف افطس، خود موضوع (انف) اخذ می شود)، الفاعل مرفوعٌ (در تعریف مرفوع، کلمه که معروض موضوع (فاعل) است اخذ می شود، الفعل الماضی مبنیٌ (در تعریف مبنی، کلمه که جنس برای موضوع (فعل ماضی) است، اخذ می شود)؛ و المفعول المطلق منصوبٌ (در تعریف منصوب، کلمه که معروض جنس موضوع است اخذ می شود).۳. ذاتی باب حمل (مقابل محمول بالضمیمه) یا ذاتی باب وضع: محمولی است که از ذات انتزاع شده، بر خود ذات حمل می شود، بدون نیاز به ضمیمه و آن را «محمول من صمیمه» می نامند؛ مانند البیاض ابیض و اما مانند: «الجسم ابیض» محمول بالضمیمه است. ۴. ذاتی باب حمل (حمل اولی) که در حمل ذات بر ذات و حمل تمام ذاتیات شیء (حد تام) بر شیء منحصر است، در مقابل حمل شایع صناعی که حمل برخی از ذاتیات یا امور خارج از ذات بر ذات است.۵. ذاتی (سبب) یا ذاتی باب علل که درمقابل اتفاقی قرار دارد و آن چیزی است که سبب و علت امری شود. آن علت را نسبت به معلول، ذاتی می گویند؛ مانند اشتعال نار نسبت به احتراق هیزم، و مانند ذبح که چون علت موت است ذاتی موت به حساب می آید.۶. ذاتی باب برهان: این قسم ذاتی، جامع دو قسم اوّل (ذاتی باب کلیت خمس و ذاتی باب عروض) است.
ذاتی باب برهان از دید مشکوةالدینی
نگارنده منطق نوین در توضیح ذاتی باب برهان می گوید: «این قسم ذاتی از ذاتی باب ایساغوجی (کلیات خمس) عام تر است. در باب کلیات خمس، هر محمولی که از ذات و حقیقت موضوع خارج باشد عَرَضی و غیر ذاتی نامیده می شود، اما در باب برهان به برخی از محمولات خارج از ذات هم «ذاتی» اطلاق می شود و آنها محمولاتی اند که از خود ذات و بدون نیاز به واسطه، انتزاع می شوند؛ مانند امکان نسبت به ماهیت، زوجیت نسبت به عدد دو و زوایای مثلث نسبت به مثلث. این نوع محمول نه واسطه در ثبوت می خواهد و نه واسطه در اثبات، زیرا خود موضوع منشا ظهور صفت و متصف شدن به این محمول است و از همان حیثیت ذات موضوع گرفته می شود و چون بین موضوع (معروض) و محمول (عارض) واسطه ای وجود ندارد آن را «لازم اوّل» می گویند.
معنای لازم اول
...
واژه «ذاتی» همچون کلمه «ذات» در مباحث مختلف علم منطق در معانی متفاوتی استعمال می شود. ذاتی در یک تقسیم ثنائی به ذاتی در باب کلیات خمس و ذاتی در غیر آن باب منقسم می شود. قسم دوم، خود چهار قسم دارد: ۱. متعلق به محمول (با چهار کاربرد)؛ ۲. متعلق به حمل (با هشت کاربرد)؛ ۳. متعلق به سبب؛ ۴. متعلق به وجود. محمولِ در موارد حمل ذاتی را «محمول ذاتی»، و در موارد حمل عَرَضی را «محمول عَرَضی» گویند.
← ذاتی باب کلیات خمس
مرحوم مظفّر در المنطق، اقسام ذاتی را این گونه می شمارد:۱. ذاتی باب کلیات خمس: محمولاتی که قوام ذات موضوع به سبب آنهاست و شامل نوع و جنس و فصل می شود. مقابل این ذاتی را عَرَضی گویند.۲. ذاتی باب عروض: عَرَض ذاتی مقابل عَرَض غریب، عبارت است از: محمولی که بدون واسطه در عروض بر شیء عارض می شود و شامل محمولی است که موضوع یا یکی از مقوّمات موضوع (جنس موضوع، معروض موضوع و معروض جنس موضوع) در تعریف آن اخذ شود؛ مثال: الانف افطس (در تعریف افطس، خود موضوع (انف) اخذ می شود)، الفاعل مرفوعٌ (در تعریف مرفوع، کلمه که معروض موضوع (فاعل) است اخذ می شود، الفعل الماضی مبنیٌ (در تعریف مبنی، کلمه که جنس برای موضوع (فعل ماضی) است، اخذ می شود)؛ و المفعول المطلق منصوبٌ (در تعریف منصوب، کلمه که معروض جنس موضوع است اخذ می شود).۳. ذاتی باب حمل (مقابل محمول بالضمیمه) یا ذاتی باب وضع: محمولی است که از ذات انتزاع شده، بر خود ذات حمل می شود، بدون نیاز به ضمیمه و آن را «محمول من صمیمه» می نامند؛ مانند البیاض ابیض و اما مانند: «الجسم ابیض» محمول بالضمیمه است. ۴. ذاتی باب حمل (حمل اولی) که در حمل ذات بر ذات و حمل تمام ذاتیات شیء (حد تام) بر شیء منحصر است، در مقابل حمل شایع صناعی که حمل برخی از ذاتیات یا امور خارج از ذات بر ذات است.۵. ذاتی (سبب) یا ذاتی باب علل که درمقابل اتفاقی قرار دارد و آن چیزی است که سبب و علت امری شود. آن علت را نسبت به معلول، ذاتی می گویند؛ مانند اشتعال نار نسبت به احتراق هیزم، و مانند ذبح که چون علت موت است ذاتی موت به حساب می آید.۶. ذاتی باب برهان: این قسم ذاتی، جامع دو قسم اوّل (ذاتی باب کلیت خمس و ذاتی باب عروض) است.
ذاتی باب برهان از دید مشکوةالدینی
نگارنده منطق نوین در توضیح ذاتی باب برهان می گوید: «این قسم ذاتی از ذاتی باب ایساغوجی (کلیات خمس) عام تر است. در باب کلیات خمس، هر محمولی که از ذات و حقیقت موضوع خارج باشد عَرَضی و غیر ذاتی نامیده می شود، اما در باب برهان به برخی از محمولات خارج از ذات هم «ذاتی» اطلاق می شود و آنها محمولاتی اند که از خود ذات و بدون نیاز به واسطه، انتزاع می شوند؛ مانند امکان نسبت به ماهیت، زوجیت نسبت به عدد دو و زوایای مثلث نسبت به مثلث. این نوع محمول نه واسطه در ثبوت می خواهد و نه واسطه در اثبات، زیرا خود موضوع منشا ظهور صفت و متصف شدن به این محمول است و از همان حیثیت ذات موضوع گرفته می شود و چون بین موضوع (معروض) و محمول (عارض) واسطه ای وجود ندارد آن را «لازم اوّل» می گویند.
معنای لازم اول
...
wikifeqh: محمول_ذاتی