ماهیت شناسی پول

[ویکی فقه] تاریخ پر رمز و راز پول ، از این پدیده بشری ماهیتی ساخته که با وجود سادگی، بسیار پیچیده و تاریک می نماید. پول در بستر تاریخ بشر، پدید آمده و عوامل چندگانه ای مانند: زمان ، مکان ، آداب و رسوم، نظام های سیاسی، وضعیت زندگی مردم در مراحل تکامل آن تأثیر گذارده است لذا به مباحثی از پول می پردازیم.
همه ما پول را می شناسیم و با آن داد و ستد می کنیم، ارزش کالاها و خدمات خود و دیگران را با آن می سنجیم، گاه با آن پس انداز می کنیم، گاه در کمتر از یک روز، چندین بار میان ما و دیگران داد و ستد می شود. با وجود این، گاهی اندک دگرگونی ای در آن، چنان متغیرهای اقتصادی را به هم می ریزد که حتی صرافان کهنه کار بانک ها، و استادان نظریه پرداز اقتصاد پول و بانک داری نیز، از بررسی آن ناتوان می مانند.پیدایش گونه های پول، بویژه پول های کاغذی و بانکی، با ماهیت های چندگونه، و تأثیرپذیری ارزش داد و ستدی آن در برابر متغیرهای اقتصادی از سویی، و تغییرات سیاست های پولی و ارزی از سوی دیگر، افزون بر اقتصاددانان و حقوق دانان، فقیهان را نیز در شناخت پول و شناسایی احکام آن، با مشکلات اساسی رودرروی کرده است؛شمار نظریه های پولی در حوزه اقتصاد، چندگونگی آرای فقهی و حقوقی را در حوزه فقه و حقوق برمی نماید.با این همه، نومید بودن از درک حقیقت پول، نمی شاید و تنها، سخن درباره ناهمواری پی درپی در شناخت ماهیت و احکام پول خواهد ماند که امید می رود صاف و هموار گردد.پول نیز مانند بسیاری از حوادث و پدیده های اجتماعی، در بستر تاریخ بشر، پدید آمده و عوامل چندگانه ای مانند: زمان ، مکان ، آداب و رسوم، نظام های سیاسی، وضعیت زندگی مردم و غیره در مراحل تکامل آن تأثیر گذارده که هر از چند گاهی، نمودی نو در صحنه اجتماع می یابد.درک درست از ماهیت و ویژگی های پول، بویژه برای فقیهان، شناسایی پیشینه و دگرگونی های تاریخی و هم موقعیت فعلی و عوامل چندگانه تأثیرگذار در تکوین و تحولات آن را می طلبد.فقیه برای دستیابی به حکم صحیح هر پدیده ای، نخست باید ماهیت و ویژگی های آن را بشناسد و آن گاه موضوع و فرع فقهی شناخته شده را به اصل برابر آن برگرداند تا احکام پی درپی آن را بیان کند.
مسائل بحث
پول ، یکی از پدیده های پیچیده اقتصادی است و به گونه ای ژرف، می بایست در فقه و اقتصاد، بررسی شود. احکام فقهی چندین گانه بسیاری، بر پول است و یکی از اهداف شکل گیری بانک ها، چگونگی به کارگیری درست از پول بوده که امروزه، بانک ها درباره آن، سیاست های پولی چندگونه ای را در پیش می گیرند.در نظام اسلامی، برای به کارگیری پول و سیاست های پیرامون آن، به احکام فقهی آن نگاه می شود. بنابراین، اگر ماهیت پول درست شناخته نشود، شاید احکام استوار بر آن، درست و دقیق مشخص نگردد و در پی آن، سیاست گذاران پولی و بانکی، سیاست های مفید پولی را نتوانند به کار گیرند.اکنون برای آشکار شدن پیچیدگی مباحث پیرامون این پدیده نو، شماری از پرسش های مهمّ فقهی و اقتصادی را می آوریم که زمینه تحقیق و پژوهش را به روی متفکران، فقیهان، اقتصاددانان و حقوق دانان گشوده، است.شماری از پرسش ها، پیرامون موضوع شناسی پول (پول شناسی) است، مانند:۱. آیا پول های فعلی ماهیت دارند، یا آن که سند مال به شمار می آیند؟۲. آیا پول های رایج کنونی، مال مثلی هستند، یا قیمتی؟۳. آیا این گونه پول ها، پدیده ای مستحدثه (نو) هستند، یا نه؟امّا از نظر احکام فقهی ابهام های فراوانی درباره پول وجود دارد که سبب پیدایی پرسش های فقهی فراوانی شده است که از برای نمونه، می توان موارد زیر را برشمرد:۱. آیا خرید و فروش پول های همانند و متفاوت (رالم و دلار) صحیح و مشروع است؟ و در صورت جواز، آیا باید مقدار ریالی و ارزشی مورد معامله ، مساوی باشد؟ و در صورت عدم تساوی، آیا از مصادیق ربای معامله ای است، یا خیر؟۲. آیا به پول هایی مانند درهم و دینار کنونی، زکات تعلق می گیرد؟۳. آیا جبران کاهش ارزش پول (در قرض ، غصب ، مهریه ، دیه و…) از مصادیق رباست؟۴. آیا بر دارایی مخمَّس (خمس داده شده) که در طول سال، بر اثر تورّم، ارزش اسمی (رقمی) آن بالا رفته، به مقدار افزوده اسمی، خمس تعلق می گیرد؟۵. آیا ممکن است که پول، سرمایه قرارداد مضاربه شود؟۶. آیا پول از دیدگاه فقهی، می تواند هزینه فرصت داشته باشد؟۷. آیا دریافت جریمه برای دیرکرد در پرداخت اقساط وام ، مشروع است؟۸. آیا عرف و عقلا، در برابر کاهش ارزش پول، واکنش نشان می دهند؟۹. آیا دید عرف و عقلا به پول، ابزاری و طریقی است، یا استقلالی و هدفی؟۱۰. آیا از نظر شرعی، میزان ثابت سود پرداختی به ودیعه گذاران و تأثیر ندادن به نوسانات نرخ برخاسته از تورّم، در سود به دست آمده، صحیح است؟۱۱. آیا دریافت کارمزد از وام گیرنده، بر اساس میزان وام پرداختی، نه میزان عملیات بانکی برای پرداخت وام، اشکال ندارد؟۱۲. آیا دریافت سود یکسان از وام گیرنده، بی توجه به سود و زیان قرارداد، حتی پیش از روشن شدن نتیجه مضاربه، جواز شرعی دارد؟۱۳. آیا احکام بیع صرف (خرید و فروش پول های طلا و نقره ) درباره پول اعتباری نیز جاری می شود؟۱۴. آیا پدید آوردن عوامل تورّم زا، از میان بردن مال مردم نیست؟ و در صورت ضرر و زیان، جبران خسارت آن بر عهده چه کسی است؟شاید افزون بر پرسش های یادشده، سؤالات فراوان دیگری نیز گفته شود که همه آن ها، پیچیدگی، اهمیت و ضرورت مباحث پیرامون پول را می نماید. در این نوشتار، تنها با به کارگیری از فراورده های فکری و قلمی محققان و اندیش وران، برخی از این پرسش ها بررسی می شود که امید است، این تلاش اندک، بر پژوهش گران، صاحب نظران و فرهیختگان مسائل فقهی و اقتصادی، درباره پدیده پول، راه گشا باشد.
پول از نظر اقتصاددانان
کلمه پول، ریشه ای یونانی دارد که از واژه لاتینی پکوس به معنای گله، گرفته شده، اما در گذر زمان، بر تمامی ابزارهای عمومی سنجش کالاها، با ارزش های چندگانه و نوع های چندگونه، مانند:فلزی، کاغذی و غیره، (پول) نام گذارده شده است.شاید از آن جا که کلمه پول و (پکوس)، (ریشه لفظی آن) با (مال)، در زبان عربی و شرعی برابری می کند زیرا در زبان دینی، ( مال ) بیشتر در مورد گله شتر ، گوسفند و مانند آن به کار می رود در مورد پول فلزی نیز، به کار رفته است. برای نمونه، در آیه شریفه:(خُذ من أموالهم صدقة) ای پیامبر از اموال آنان زکات بگیر!کلمه (اموال) به شتر، گاو، گوسفند، جو ، گندم ، درهم ، دینار ، خرما ، کشمش و مانند آن ها گفته می شود.اقتصاددانان، با توجه به ماهیت و نقش پول، چندین تعریف از آن کرده اند که چند نمونه از آن ها را ذکر می کنیم:
← جان هیکس
...