فضل بن سهل سرخسی

فضل بن سهل سومین شخصیت برجسته ایرانی بود که در دولت آل عباس، مهم ترین مقامات لشکری و کشوری را دریافته بود؛ به همین دلیل وی می توانست، خود را وارث ابومسلم خراسانی و جعفر بن یحیی برمکی به شمار بیاورد و به همین جهت در این فکر افتاد که مانند اسلاف خود صفحه تاریخ را عوض کند، سیر حوادث را از مجرای خود به مجرای دیگری بازگرداند. فضل دیده بود که ابومسلم خراسانی با کوشش ها، فداکاری ها و هوشیاری های خود، منبر خلافت را جبرا از زیر پای آل امیه برداشت و به آل عباس باز گذاشت. فضل بن سهل که خود را کم از ابومسلم و جعفر نمی شمرد، فکر تازه ای کرد تا نامش در ردیف نوابغ، قرن ها بر صفحهٔ تاریخ جا بگیرد؛ به همین جهت با مأمون خلوت کرد و نام علی بن موسی الرضا را به زبان آورد. فضل به قول معروف بی گدار به آب نزد.
او معروف به ذوالریاستین، یعنی مردی که بر دو کار ریاست می کند؛ التدبیر و الحرب، کشوری و لشکری بود . بر پشت سکه ای که زر سمرقند ضرب شده است، هفت سطر آمده است، کلمهٔ ذوالریاستین ( رئیس قلم و شمشیر ) که در سطر آخر آمده است، به فضل بن سهل وزیر معروف مأمون اشاره دارد. از طریق خاندانهای دیوانی بزرگ اوایل عصر عباسی ( سدهٔ دوم و سوم هجری/ششم ونهم میلادی ) نظیر آل سهل و آل برامکه است، که موضوعات نثر عربی توسعه می یابد و ماهیتی قابل انعطاف پیدا می کند. فضل بن سهل در ادب و زبان عربی دارای مهارتی فراوان بود و با توجه به مقامات نافذ و معتبری که در دستگاه عباسی داشت، از علم و علما نیز حمایت می کرد. فصاحت فضل در زبان عرب را مدت ها پیش از مسلمان شدن وی تحسین کرده اند.
آل سهل یا دودمان معروف سهل، از مردم سرخس در مشرق ایران بودند. هنگامی که با تسلط و مهارت کامل در ادب عربی و پهلوی پا به عرصهٔ تاریخ اسلامی گذاشتند، هنوز دبیران زردشتی بودند؛ در واقع بنوسهل دست پروردگان برامکه، خاندان اهل دیوان زردشتی معروف بودند. تنها در سال ۱۹۰ق/۸۰۵م بود که فضل بن سهل، وزیر نامی مأمون، به دست خلیفه اسلام آورد.
نقش سیاسی فضل زمانی آشکار شد که هارون چندی پس از انتخاب پسرش امین به ولایتعهدی، پسر دومش مأمون را به عنوان ولیعهد دوم برگزید و حکومت سرزمین های شرق خلافت اسلامی از همدان تا خراسان و سند را به طور مستقل به مأمون داد . فضل بن سهل دبیر سیاستمدار مأمون، نماینده ایرانی ها در دربار عباسیان بود. فضل کوشید حق مأمون را در خلافت محفوظ نگه داشته و از او در مقابل برادر و اطرافیانش حمایت کند. شاید فضل نخستین گامی که برای رسیدن به آرزوهای خود برداشت این بود که مأمون را قانع کرد به همراه پدرش به خراسان برود، تا در آنجا به جمع آوری یاران خود بپردازد و او را از سیطرهٔ امین دور کند. بدون شک انگیزهٔ ابن سهل در تشویق مأمون به ماندگاری در خراسان و کمک به او در رد درخواست امین برای بازگشت به بغداد، چشم داشت شخصی بوده است. در حقیقت ابن سهل که برای به خلافت رساندن مأمون تلاش می کرد، آرزو داشت مرو به جای بغداد، پایتخت این خلافت باشد و عظمت خراسان را به آن بازگرداند. این وزیر ایرانی سیاستی را برای مأمون ترسیم کرد که پیروی از آن برایش واجب بود و آن عبارت بود از: