فخرالدین ابن ادریس

[ویکی فقه] اِبْن ِ اِدْریس ، فخرالدین ابوعبدالله محمد بن ادریس عِجلی حِلّی (ح ۵۴۳ - ۵۹۸ق /۱۱۴۸-۱۲۰۲م )، از فقیهان بزرگ امامیه است .
نسبت عجلی ظاهراً باید مربوط به نسب وی باشد. در برخی از منابع نام و نسب او به شکلهای محمد بن ادریس بن محمد، محمد بن ادریس بن احمد بن ادریس ، محمد بن احمد بن ادریس و حتی به شکل غریب محمد بن منصور بن احمد بن ادریس ثبت شده که هیچ یک قابل اعتماد نیست . بنابر منابع متأخر، مادر ابن ادریس نوه دختری شیخ مسعود وَرّام بوده است و نسب وی از جانب مادر با ۳ واسطه به شیخ طوسی می رسد، اما نظر به تاریخ وفات شیخ ورام در ۶۰۵ق / ۱۲۰۸م و سال وفات ابن ادریس ، و نیز با مقایسه طبقه شیخ ورام با طبقه ابن ادریس این نسبت درست نمی نماید. شرح حال نویسان ابن ادریس وی را با عنوان «حلّی » یاد کرده اند، و منتجب الدین متذکر شده که در حله با وی ملاقات کرده است .
تولد و وفات
تاریخی برای ولادت ابن ادریس نقل نشده ، ولی به استناد خط شهید ثانی که در اجازات مجلسی آمده ، ابن ادریس در ۵۵۸ق /۱۱۶۳م به سن بلوغ رسیده است و با فرض اینکه وی در حدود ۱۵ سالگی بالغ شده باشد، تولد وی را باید در حدود ۵۴۳ق /۱۱۴۸م دانست . در مورد وفات او نیز اختلاف است : کفعمی جمعه ۱۸ شوال ۵۹۸ق /۱۱ سپتامبر ۱۲۰۲م و ذهبی ۵۹۷ق را ذکر کرده است . بنابراین ، سخن علمای متأخر شیعه در این باب که وی پیش از رسیدن به ۲۵ سالگی وفات یافته است نباید صحیح باشد.
منزلت فقهی ابن ادریس
صفدی وی را در فقه عدیم النظیر دانسته ، و ابن داوود حلی او را شیخ الفقها خوانده است . شجاعت علمی وی در شکستن سنت تقلید از آراء شیخ طوسی ، تحرک بخشیدن به فقه امامیه ، خارج کردن آن از رکود و جمود و تشویق ابتکار و اندیشه آزاد، بیانگر جلالت قدر اوست . تا ۱۰۰ سال پس از درگذشت شیخ طوسی همه مسندنشینان فقاهت شیعه خوشه چینان آراء شیخ و در حقیقت فقط منعکس کنندگان نظرات او بودند تا جایی که می توان گفت باب اجتهاد تا حدودی مسدود شده بود. در چنین وضعی ابن ادریس پای از دائره تقلید بیرون نهاد و به احیای اجتهاد و اظهار نظر آزاد پرداخت . وی گاه در نقد آراء شیخ بسیار سرسختی به خرج می داد و شیخ را به طور مستقیم و غیر مستقیم به تبعیت و پیروی از امام شافعی متهم می کرد و گاه لحنش بسیار تند می شد، اما به هر حال احترام به شیخ را فرو نمی نهاد و با عباراتی چون «الشیخ السعید الصدوق تغمّده الله برحمته » از او یاد می کرد. مامقانی ادعا کرده که ابن ادریس در کتاب طهارت سرائر درباره شیخ طوسی گفت : «و خالی شیخ الاعاجم ابوجعفر الطوسی یفوح (در اصل : یفوه ) مِن فیه رائحةُ النجاسة»، لیکن این عبارت در کتاب طهارت سرائر (چاپ موجود) دیده نمی شود و احتمال می رود تحریف این عبارت ِ سرائر باشد: «... ان ّ اباجعفر یفوح من فیه رائحة تسلیم ...» که ابداً جنبه رکیکی ندارد.
منزلت روایی ابن ادریس
...