عقل گرایی اعتدالی

[ویکی فقه] بحث رابطه عقل و ایمان از مهم ترین مباحثی می باشد که توجه فیلسوفان و متکلمان را به خود جلب کرده است. بین ایشان اختلافاتی بر سر این مسئله وجود دارد و محوری ترین سوال این است که آیا باید گزاره های دینی را عقلانی کرد یا نه؟ یکی از پاسخ هایی که به مسئله فوق داده شده است نظریه عقل گرایی معتدل یا عقل گرایی نرم می باشد.
عقل گرایی معتدل در مقابل عقل گرایی حد اکثری (افراطی) قرار دارد. این دیدگاه بر مبنای عقلانیت متعارف یا عقل سلیم استوار است.هر چند برخی پیشینه این نظریه را به زمان " کانت " و مخصوصا بعد از انتشار کتاب «گفتار در روش» وی دانسته اند و " ویلیام جیمز " را نیز با وی هم داستان دانسته اند؛ اما پیشینه نظریه عقل گرایی معتدل را باید در سال های بسیار دورتر جستجو نمود و شاید نتوان تاریخ دقیقی برای این رویکرد تعیین کرد. به عنوان مثال با کمی کند و کاو در اندیشه اصیل اسلامی نیز می توان به این نظریه دست یافت و شواهد متعددی از آیات و روایات که موید خرد گرایی معتدل می باشد را به دست آورد.
مهمترین ویژگی های عقل گرایی اعتدالی
مهم ترین ویژگی های این دیدگاه عبارتند از:۱. در بررسی افکار و اندیشه ها باید محتاط بود و تنها به ادله توجه کرد.۲. عقل دارای محدودیت هایی است و از عهده اثبات صدق همه اعتقادات، برای همه انسان ها بر نمی آید.۳. صدق برخی مدعیات را برای صاحبان عقل سلیم می توان اثبات کرد.۴. صدق به معنای مطابقت با واقع است. بر طبق عقل سلیم دستگاه ادراکی بشر قابل اعتماد است و می تواند واقع را نشان دهد. هماهنگی و کارآمدی و اجتماع بر مسئله سبب اطمینان بیشتر به صدق آن می شود.۵. مرز قاطعی میان عینی و ذهنی نمی توان قائل شد. هر اندازه شواهد و دلائل کافی بر ادعایی بیشتر باشد آن ادعا عینی تر است.۶. اعتقادات معقول دو دسته اند: اعتقادات پایه و اعتقادات مستنتج.۷. روش قیاسی در استنتاج اعتبار قطعی دارد ولی روش های استنتاجی و نقلی اعتبارشان به اندازه شواهدی است که ارائه می دهند.۸. اعتقادات پایه مستنتج نیستند. اگرپذیرش آنها صرفا بر پایه شهود شخصی باشد اعتبارشخصی دارند و اگر از جانب دیگران هم تایید شود (مانند واقعیت داشتن جهان ) اعتبار عینی دارند.۹. معیار اعتدال اندیشی سه چیز است: ارزش قائل شدن به گفته خود و التزام به مفاد آن، به دست آوردن اعتماد از راه قابل اعتماد مانند حواس ظاهر و باطن و شهود و... ، پدید نیامدن امر نامتعارف.۱۰. عقل سلیم فرایندی تکاملی را طی می کند و به تدریج به واقعیت نزدیک تر می شود و فهم خطا های گذشته اعتبارش را مخدوش نمی کند؛ زیرا خود کشف خطا بر اثر اعتبار عقل سلیم پدید آمده است.۱۱. در عقلانیت معتدل باب بررسی باور های قبلی گشوده است و هیچ گاه حکم جزمی به بسته شدن باب تحقیق داده نمی شود.۱۲. به کارگیری عقل سلیم در عقاید دینی ضروری است؛ چون در انتخاب نظام اعتقادی، چاره ای جز ارزیابی عقلانی نیست.
تفاوت عقل گرایی اعتدالی با عقل گرایی افراطی و ایمان گرایی افراطی
در دیدگاه عقل گرایان معتدل، جریان ایمان گرایی؛ یعنی ایمانی که به طور عقلانی و با عقل قابل حمایت نباشد، مردود دانسته شده و همچنین عقل گرایی افراطی و قول به وجود اصول بدیهی و ما تقدم که همه باورها از آن استنتاج می شود و هر عاقل هوشمندی باید آن را بپذیرد و بر یقین بودن و حقانیت باورها و اعتقادات بدان درجه که با هیچ دلیلی نتوان در آن تردید کرد، خط بطلان می کشد.در دیدگاه عقل گرایان معتدل علاوه بر نقش اساسی « قلب » در معرفت و تشخیص حق نقش اساسی «عقل» و استدلال های عقلی در ارزیابی دعاوی دینی پذیرفته می شود؛ ولی ابتنای همه باور ها و اعتقادات بر مجموعه ای از اصول بدیهی و مقبول همگان و عدم امکان تجدید نظر در آنها که مورد نظر عقل گرایی افراطی بود، مردود شناخته می شود.عقلانیت حداکثری در تعداد بدیهیات از ۳۰ دسته گذشته است و اینان لااقل اولیات ، مجربات، فطریات ، حدسیات ، متواترات ، وجدانیات و مشاهدات را به عنوان بدیهیات پذیرفته اند و چنین نتیجه گرفته اند که تمام گزاره های نظری به یکی از این بدیهیات مستند می شود و وجود هر گونه قضیه ظنی را انکار نموده اند و اثبات تمام گزاره ای نظری را ممکن دانسته اند؛ در حالی که عقلانیت اعتدالی، علی رغم پذیرش بدیهیات و امکان استناد نظریات به بدیهیات، تنها به بداهت اولیات و وجدانیات و فطریات اعتراف می کند و سر بداهت فطریات را ارجاع آنها به اولیات و سر بداهت اولیات و وجدانیات را نیز ارجاع آنها به علوم حضوری می دانند. با توجه به دائره حداقلی بدیهیات، تنها برخی از گزاره های مستنتج به صورت یقینی ظاهر می شوند و سایر قضایا در حد ظنیات یا یقینیات عقلایی و روان شناختی باقی می مانند و با نظریه انسجام گرایی می توان به رجحان قضایای ظنی نسبت به یکدیگر حکم کرد.
تفاوت عقل گرایی اعتدالی با عقل گرایی انتقادی
...