[ویکی فقه] عقل عملی در آثار ابن سینا. عقل عملی در آثار ابن سینا، احکامی را درک می کند که در طریق عمل و به عنوان مقدمه و مبدء برای عمل قرار می گیرند، که مبدا تحریک کننده بدن انسان به افعال جزئی برآمده از رویه و تفکر است. و دارای سه اعتبار و جهت است و بر اساس هر یک از این جهات، اعمال خاصی از انسان صادر می شود: جهت اول در مقایسه با قوه حیوانی نزوعی، جهت دوم در مقایسه با قوه حیوانی متخیله و متوهمه، و جهت سوم در مقایسه با خودش .
به اعتقاد فیلسوفان اسلامی آنچه نفس انسان را از نفس حیوانی جدا می سازد عقل نظری و عملی است. اما در میان این فیلسوفان، و حتی گاه در آثار یک فیلسوف، تفسیری واحد درباره عقل نظری و عملی دیده نمی شود. قصد این نوشتار تبیین معنای عقل عملی از دیدگاه ابن سینا است.با مراجعه به آثار این فیلسوف چهار اصطلاح درباره عقل عملی قابل تشخیص است. در برخی از این اصطلاحات، عقل عملی تنها دارای کارکرد ادراکی است و به قوه درک کننده احکام کلی یا جزئی مربوط به عمل تفسیر می شود. در برخی دیگر از اصطلاحات، عقل عملی گذشته از کارکرد ادراکی، دارای کارکرد عملی نیز هست. با بررسی این چهار اصطلاح معلوم می شود که هیچ یک از آنها بر دو اصطلاح رایج در میان فیلسوفان اسلامی منطبق نیست و در پایان مقاله سعی شده است چهار اصطلاح موصوف، به اصطلاح واحد و جامعی بازگردانده شود.در کتاب های فلسفی معانی مختلف و تقسیمات متعددی برای عقل ذکر شده است. از این میان مهم ترین تقسیمی که برای عقل بشری بیان شده است، تقسیم عقل، به عقل نظری و عقل عملی می باشد.با مروری بر آنچه فیلسوفان اسلامی پیرامون عقل نظری و عملی گفته اند، در می یابیم که اصطلاح واحدی در این باره در میان آنان وجود ندارد و همین امر گاه باعث سوء برداشت ها و تفسیرهای نادرست از کلمات آنان می گردد. نکته مهم تر این است که گاه در آثار یک فیلسوف به معانی مختلفی در این باره بر می خوریم. برجسته ترین مصداق در این زمینه، بزرگ ترین فیلسوف مشائی در جهان اسلام، ابو علی سینا است.هدف این نوشتار طرح سخنان ابن سینا درباره عقل عملی، و استنباط معنا یا معانی عقل عملی از این سخنان است. بدیهی است که چون عقل عملی قسیم عقل نظری است و مقسم هر دو، عقل می باشد، لازمه هر تفسیری از عقل عملی، تفسیری خاص برای عقل نظری است و در سعه و ضیق محدوده کارکرد عقل نظری مؤثر خواهد بود. قبل از طرح سخنان ابن سینا، بهتر است اشاره ای به دیگر نظرات مطرح شده در این باره داشته باشیم و برخی مقدمات مفید را برای بحث ذکر کنیم.
واژه شناسی
با قطع نظر از سخنان ابن سینا، در میان فیلسوفان اسلامی دو اصطلاح درباه عقل عملی دیده می شود. یکی از این دو اصطلاح از شهرت بیشتری برخوردار است و لذا آن را اصطلاح مشهور می نامیم و اصطلاح دیگر را اصطلاح غیر مشهور.الف: اصطلاح مشهور عقل عملی: بسیاری از فیلسوفان اسلامی به پیروی از ارسطو، عقل عملی را همچون عقل نظری، قوه درک کننده انسان معرفی می کنند و تفاوت این دو عقل را در مدرکات آنها می دانند.بر این اساس عقل نظری قوه درک کننده امور نظری است و عقل عملی قوه درک کننده خوب و بد اعمال. ارسطو بر آن بود که تفاوت عقل نظری و عملی در غایت آنهاست. غایت عقل نظری، نظر است و غایت عقل عملی، عمل.عقل عملی احکامی را درک می کند که در طریق عمل و به عنوان مقدمه و مبدء برای عمل قرار می گیرند؛ در حالی که عقل نظری به جهت خود شناخت و نظر، به ادراک می پردازد. فارابی در مورد عقل عملی می گوید: «عقل عملی قوه ای است که انسان بواسطه آن و از طریق تجارب بسیار و مشاهده اشیاء محسوس، به مقدماتی دست می یابد که بر اساس آن پی می برد که چه کار باید کرد و چه کار نباید کرد. البته در اموری که انجام آنها در اختیار ماست. این مقدمات نیز برخی کلی اند و برخی جزئی.» بسیاری از متاخران نیز همین تفسیر را برای عقل عملی بیان کرده اند. بر اساس این اصطلاح تفاوت عقل نظری و عملی در این نیست که یکی قوه اداراکی است و دیگری قوه عمل کننده و همچنین تفاوت این دو عقل در کلی و جزئی بودن مدرکات آنها نیست. بلکه تفاوت عقل نظری و عملی این است که نفس انسان با کمک عقل عملی به دنبال شناختی می رود که در طریق عمل واقع می شود؛ اما با کمک عقل نظری، آدمی شناخت را بخاطر خود شناخت می خواهد و به شناخت هایی دست می یابد که در طریق عمل قرار نمی گیرند.ب: اصطلاح غیر مشهور عقل عملی: برخی فیلسوفان عقل عملی را مرادف با اراده و به عنوان قوه عمل کننده در نظر می گیرند. قطب الدین رازی از طرفداران این نظریه است. او می گوید: «قوه ای که نفس، اشیاء را با آن درک می کند عقل نظری است و قوه ای که مصدر افعال است عقل عملی می باشد.» پس از این می گوید: «عقل نظری هم اموری که به عمل مربوط نمی شود را درک می کند و هم اموری را که به عمل تعلق دارد. در نتیجه حکمت نظری و عملی نتیجه عقل نظری است و عقل عملی به کمک ادراکات عقل نظری، مصدر افعال است .» از ظاهر برخی سخنان بهمنیار و ملاصدرا و برخی معاصران نیز همین اصطلاح قابل برداشت است. بر اساس این اصطلاح، تفاوت عقل نظری و عملی این است که عقل نظری قوه ای درک کننده است و عقل عملی قوه ای عمل کننده، بنابراین ادراک همه مدرکات مختص به انسان بر عهده عقل نظری خواهد بود و حکمت نظری و عملی، هر دو، دستاورد این عقل است.
انسان شناسی ابن سینا
به منظور درک روشن تر سخنان ابن سینا درباره عقل عملی، اشاره به انسان شناسی او مفید به نظر می رسد. ابن سینا معتقد است که جز جمادات، همه موجودات دارای نفس هستند. بدین ترتیب همه موجودات زنده، اعم از گیاهان و حیوانات و انسان ها و نیز افلاک، از نفس برخوردارند و نفس منشا حیات و زندگی است. ابن سینا نفس را «کمال اول برای جسم طبیعی آلی .» (جسم طبیعی که آلت نفس است برای انجام فعل) معرفی می کند. او معتقد است که انسان از سه نفس نباتی، حیوانی و انسانی برخوردار است. نفس نباتی دارای سه قوه و در نتیجه سه کارکرد است. اول قوه غاذیه که عمل هضم غذا را انجام می دهد. دوم قوه نمو یا منمیه یا نامیه که عمل نشو و نما و زیاد کردن جسم از اوست. و سوم قوه مولده که عمل تولید مثل را انجام می دهد. نفس حیوانی دارای دو قوه محرکه و مدرکه است. با قوه محرکه، نفس بطور ارادی بدن را به حرکت وا می دارد و با قوه مدرکه، جزئیات را درک می کند. نفس انسانی از دو قوه عالمه و عامله برخوردار است. به این دو قوه عقل نظری و عقل عملی نیز گفته می شود. توضیح این دو قوه بخصوص عقل عملی موضوع اصلی این نوشته است.بدین ترتیب دو قوه محرکه و مدرکه میان انسان و دیگر حیوانات مشترک است اما دو قوه عالمه (عقل نظری) و عامله (عقل عملی) مختص آدمی است. نفس بر اساس قوه محرکه بطور ارادی بدن را به حرکت درمی آورد و با قوه مدرکه جزئیات را درک می کند. این دو عمل یعنی تحریک ارادی و ادراک جزئی میان انسان و چارپایان مشترک است. اما نوع خاصی از ادراک یعنی ادراک کلیات و نوع خاصی از عمل، یعنی عمل بر اساس تامل عقلانی وجود دارد که مختص انسان است. از آن جا که عقل عملی (قوه عامله) با قوه محرکه مرتبط است، مناسب است توضیحی درباره قوه محرکه داشته باشیم.
قوه محرکه در کلام ابن سینا
...
به اعتقاد فیلسوفان اسلامی آنچه نفس انسان را از نفس حیوانی جدا می سازد عقل نظری و عملی است. اما در میان این فیلسوفان، و حتی گاه در آثار یک فیلسوف، تفسیری واحد درباره عقل نظری و عملی دیده نمی شود. قصد این نوشتار تبیین معنای عقل عملی از دیدگاه ابن سینا است.با مراجعه به آثار این فیلسوف چهار اصطلاح درباره عقل عملی قابل تشخیص است. در برخی از این اصطلاحات، عقل عملی تنها دارای کارکرد ادراکی است و به قوه درک کننده احکام کلی یا جزئی مربوط به عمل تفسیر می شود. در برخی دیگر از اصطلاحات، عقل عملی گذشته از کارکرد ادراکی، دارای کارکرد عملی نیز هست. با بررسی این چهار اصطلاح معلوم می شود که هیچ یک از آنها بر دو اصطلاح رایج در میان فیلسوفان اسلامی منطبق نیست و در پایان مقاله سعی شده است چهار اصطلاح موصوف، به اصطلاح واحد و جامعی بازگردانده شود.در کتاب های فلسفی معانی مختلف و تقسیمات متعددی برای عقل ذکر شده است. از این میان مهم ترین تقسیمی که برای عقل بشری بیان شده است، تقسیم عقل، به عقل نظری و عقل عملی می باشد.با مروری بر آنچه فیلسوفان اسلامی پیرامون عقل نظری و عملی گفته اند، در می یابیم که اصطلاح واحدی در این باره در میان آنان وجود ندارد و همین امر گاه باعث سوء برداشت ها و تفسیرهای نادرست از کلمات آنان می گردد. نکته مهم تر این است که گاه در آثار یک فیلسوف به معانی مختلفی در این باره بر می خوریم. برجسته ترین مصداق در این زمینه، بزرگ ترین فیلسوف مشائی در جهان اسلام، ابو علی سینا است.هدف این نوشتار طرح سخنان ابن سینا درباره عقل عملی، و استنباط معنا یا معانی عقل عملی از این سخنان است. بدیهی است که چون عقل عملی قسیم عقل نظری است و مقسم هر دو، عقل می باشد، لازمه هر تفسیری از عقل عملی، تفسیری خاص برای عقل نظری است و در سعه و ضیق محدوده کارکرد عقل نظری مؤثر خواهد بود. قبل از طرح سخنان ابن سینا، بهتر است اشاره ای به دیگر نظرات مطرح شده در این باره داشته باشیم و برخی مقدمات مفید را برای بحث ذکر کنیم.
واژه شناسی
با قطع نظر از سخنان ابن سینا، در میان فیلسوفان اسلامی دو اصطلاح درباه عقل عملی دیده می شود. یکی از این دو اصطلاح از شهرت بیشتری برخوردار است و لذا آن را اصطلاح مشهور می نامیم و اصطلاح دیگر را اصطلاح غیر مشهور.الف: اصطلاح مشهور عقل عملی: بسیاری از فیلسوفان اسلامی به پیروی از ارسطو، عقل عملی را همچون عقل نظری، قوه درک کننده انسان معرفی می کنند و تفاوت این دو عقل را در مدرکات آنها می دانند.بر این اساس عقل نظری قوه درک کننده امور نظری است و عقل عملی قوه درک کننده خوب و بد اعمال. ارسطو بر آن بود که تفاوت عقل نظری و عملی در غایت آنهاست. غایت عقل نظری، نظر است و غایت عقل عملی، عمل.عقل عملی احکامی را درک می کند که در طریق عمل و به عنوان مقدمه و مبدء برای عمل قرار می گیرند؛ در حالی که عقل نظری به جهت خود شناخت و نظر، به ادراک می پردازد. فارابی در مورد عقل عملی می گوید: «عقل عملی قوه ای است که انسان بواسطه آن و از طریق تجارب بسیار و مشاهده اشیاء محسوس، به مقدماتی دست می یابد که بر اساس آن پی می برد که چه کار باید کرد و چه کار نباید کرد. البته در اموری که انجام آنها در اختیار ماست. این مقدمات نیز برخی کلی اند و برخی جزئی.» بسیاری از متاخران نیز همین تفسیر را برای عقل عملی بیان کرده اند. بر اساس این اصطلاح تفاوت عقل نظری و عملی در این نیست که یکی قوه اداراکی است و دیگری قوه عمل کننده و همچنین تفاوت این دو عقل در کلی و جزئی بودن مدرکات آنها نیست. بلکه تفاوت عقل نظری و عملی این است که نفس انسان با کمک عقل عملی به دنبال شناختی می رود که در طریق عمل واقع می شود؛ اما با کمک عقل نظری، آدمی شناخت را بخاطر خود شناخت می خواهد و به شناخت هایی دست می یابد که در طریق عمل قرار نمی گیرند.ب: اصطلاح غیر مشهور عقل عملی: برخی فیلسوفان عقل عملی را مرادف با اراده و به عنوان قوه عمل کننده در نظر می گیرند. قطب الدین رازی از طرفداران این نظریه است. او می گوید: «قوه ای که نفس، اشیاء را با آن درک می کند عقل نظری است و قوه ای که مصدر افعال است عقل عملی می باشد.» پس از این می گوید: «عقل نظری هم اموری که به عمل مربوط نمی شود را درک می کند و هم اموری را که به عمل تعلق دارد. در نتیجه حکمت نظری و عملی نتیجه عقل نظری است و عقل عملی به کمک ادراکات عقل نظری، مصدر افعال است .» از ظاهر برخی سخنان بهمنیار و ملاصدرا و برخی معاصران نیز همین اصطلاح قابل برداشت است. بر اساس این اصطلاح، تفاوت عقل نظری و عملی این است که عقل نظری قوه ای درک کننده است و عقل عملی قوه ای عمل کننده، بنابراین ادراک همه مدرکات مختص به انسان بر عهده عقل نظری خواهد بود و حکمت نظری و عملی، هر دو، دستاورد این عقل است.
انسان شناسی ابن سینا
به منظور درک روشن تر سخنان ابن سینا درباره عقل عملی، اشاره به انسان شناسی او مفید به نظر می رسد. ابن سینا معتقد است که جز جمادات، همه موجودات دارای نفس هستند. بدین ترتیب همه موجودات زنده، اعم از گیاهان و حیوانات و انسان ها و نیز افلاک، از نفس برخوردارند و نفس منشا حیات و زندگی است. ابن سینا نفس را «کمال اول برای جسم طبیعی آلی .» (جسم طبیعی که آلت نفس است برای انجام فعل) معرفی می کند. او معتقد است که انسان از سه نفس نباتی، حیوانی و انسانی برخوردار است. نفس نباتی دارای سه قوه و در نتیجه سه کارکرد است. اول قوه غاذیه که عمل هضم غذا را انجام می دهد. دوم قوه نمو یا منمیه یا نامیه که عمل نشو و نما و زیاد کردن جسم از اوست. و سوم قوه مولده که عمل تولید مثل را انجام می دهد. نفس حیوانی دارای دو قوه محرکه و مدرکه است. با قوه محرکه، نفس بطور ارادی بدن را به حرکت وا می دارد و با قوه مدرکه، جزئیات را درک می کند. نفس انسانی از دو قوه عالمه و عامله برخوردار است. به این دو قوه عقل نظری و عقل عملی نیز گفته می شود. توضیح این دو قوه بخصوص عقل عملی موضوع اصلی این نوشته است.بدین ترتیب دو قوه محرکه و مدرکه میان انسان و دیگر حیوانات مشترک است اما دو قوه عالمه (عقل نظری) و عامله (عقل عملی) مختص آدمی است. نفس بر اساس قوه محرکه بطور ارادی بدن را به حرکت درمی آورد و با قوه مدرکه جزئیات را درک می کند. این دو عمل یعنی تحریک ارادی و ادراک جزئی میان انسان و چارپایان مشترک است. اما نوع خاصی از ادراک یعنی ادراک کلیات و نوع خاصی از عمل، یعنی عمل بر اساس تامل عقلانی وجود دارد که مختص انسان است. از آن جا که عقل عملی (قوه عامله) با قوه محرکه مرتبط است، مناسب است توضیحی درباره قوه محرکه داشته باشیم.
قوه محرکه در کلام ابن سینا
...
wikifeqh: عقل_عملی_در_آثار_ابن_سینا