طوس

[ویکی شیعه] طوس یا توس یکی از شهرهای تاریخی خراسان، که در دوره کنونی نزدیک مشهد مرکز استان خراسان رضوی در شرق ایران واقع شده است. بنیاد این شهر به پیش از اسلام و دوره ساسانیان برمی گردد. پس از فتح خراسان توسط مسلمانان، طوس به مرکز ولایت و یکی از شهرهای پررونق خراسان تبدیل شد. ولایت طوس دارای چهار شهر بزرگ طابران، نوقان، بزدغور(طرقبه) و رادکان بود.
هارون از خلفای عباسی در این منطقه درگذشت و در اطراف روستای سناباد طوس دفن شد. طوس محل شهادت علی بن موسی الرضا(ع)، امام هشتم شیعیان است و پس از شهادت به دستور مأمون عباسی در روستای سناباد دفن شد. امام رضا در ادامه ابیاتی که توسط دعبل سروده شده بود از مدفن خود در طوس خبر داده بود.
طوس یکی از مراکز علمی خراسان به شمار می رود. از مهم ترین شخصیت های طوس می توان به جابر بن حیان، محمد بن اسلم طوسی، ابوالقاسم فردوسی،شیخ طوسی،خواجه نصیرالدین طوسی و محمد غزالی اشاره کرد.

آرامگاه فردوسی در شهری در استان خراسان رضوی، شهرستان چناران، در بخش گل بهار. در دشتی به فاصلۀ ۲۳ کیلومتری شمال غربی مشهد و ۴۶ کیلومتری شرق جنوبی چناران قرار دارد. ارتفاع این شهر ۹۷۰ متر و اقلیم آن معتدل و خشک است. توس یا طوس ناحیه ای قدیم در شمال استان خراسان بود و شهرهای آن عبارت بودند از نوقان، طابران، و رادکان. با از رونق افتادن و ویران شدن نوقان، شهر طابران جای آن را گرفت و بعد ها به طوس موسوم شد. شهر طوس در ۷۶۷ ش ویران شد و مشهد روبه رونق و گسترش نهاد و در زمان صفویه حاکم نشین خراسان گردید. طوس از شهر های بسیار کهن ایران است و به احتمال زیاد قبل از دورۀ ساسانیان وجود داشته است. خراسان در دورۀ خلافت عثمانی ها به تصرف اعراب مسلمان درآمد و هارون الرشید در طوس درگذشت (۱۸۷ ش) و فتنۀ احمد بن عبدالله خجستانی سبب ویرانی طوس شد. ابومنصور طوسی که در زمان نوح بن نصر سامانی حاکم طوس بود، مسجد جامع شهر را تعمیر و ترمیم کرد. سلجوقیان در (۴۰۸ ش) طوس را به تصرف خود درآوردند و سلطان ملکشاه سلجوقی آن را به تیول خواجه نظام الملک طوسی داد. غزها در ۵۳۱ ش طوس را تصرف کردند و مردان شهر را از دم تیغ گذراندند و زنان را به اسارت بردند. مغول ها در ۵۹۸ ش به طابران یا طوس وارد شدند و مردم آن شهر را قتل عام کردند. ارغون آغا، سردار مغول، در ۶۲۳ ش طوس را بازسازی کرد؛ در ۷۶۷ ش میرانشاه گورکانی شهر طوس را ویران کرد و از سَرِ مردم آن مناره ساخت و درپی آن شاهرخ تیموری در ۷۸۲ ش دستور به تجدید بنا و احیاء طوس داد؛ اما دیگر طوس آبادانی و توسعه نیافت و به فراموشی سپرده شد. شیخ طوسی، ابونصر سراج، خواجه نصیرالدین طوسی، ابوحامد غزالی، احمد غزالی، خواجه نظام الملک و ابوالمحاسن وزیر از بزرگان طوس اند و نیز حکیم ابوالقاسم فردوسی و اسدی طوسی نیز به روایتی از همین شهر برخاسته اند و آرامگاه فردوسی، حماسه سرای بزرگ ایران، در همین مکان جای دارد.

طوس (شاهنامه). (یا: توس) در شاهنامۀ فردوسی، پسر نوذَر، پهلوان و سپهسالار ایران . چون نوذَر از افراسیاب شکست خورد، پسران خود طوس و گُستَهَم را به ایران فرستاد؛ اما آنان در میان راه بودند که از کشته شدن پدر آگاه شدند و بی درنگ، برای گرفتن کمک از زال، روی به زابلستان نهادند. زال به آنان کمک رساند، اما به سبب همراه نبودن فَرّ کیانی با طوس و گستهم ، با پادشاهی طوس مخالفت کرد. طوس ، با این که سرداری عجول بود و خرد ممتازی نداشت، در میان پهلوانان ایران محبوب بود و همواره سپهسالاری سپاه ایران را داشت . با این همه، از او در دورۀ پادشاهی زو، گَرشاسپ و کِیقُباد خبری نیست و دوباره در زمان کِیکاوس است که از پهلوانان نامدار می شود . او با رفتن کِیکاوس به مازندران مخالف بود اما سرانجام ناگزیر از همراهی او شد. در این جا طوس با کِیکاوس به زندان دیو سپید افتاد، که رستم نجاتشان داد. در نبرد هاماوَران نیز که کِیکاوس به بند افتاد و رستم نجاتش داد، طوس همراه شاه بود. طوس به فرمان کِیکاوس به جنگ سهراب رفت ، اما ناچار از گریختن شد. با بر تخت نشستن کِیخُسرو، طوس از رفتن به نزد او سرباز زد و چنین به رخ کشید که او نبیرۀ منوچهر است و پس از رستم کسی سرفرازتر از او نیست . اما طوس سرانجام به کِیخُسرو پیوست و عهده دار نگهداری از دِرَفش کاویانی شد. شاه او را به فرماندهی سپاه ایران به جنگ با تورانیان فرستاد و از او خواست ، چون برادرش فرود در کَلات است ، از راه کلات به توران نرود؛ اما طوس راه کلات را برگزید و در آن جا، بیژن فرود را کشت و راه توران را پیش کشید، اما از پیران شکست خورد و به عقب نشست . کیخسرو، با شنیدن خبر کشته شدن برادرش ، طوس را عزل کرد و فریبرز را بر جای او نشاند و او را به بند کشید. سرانجام رستم نزد کیخسرو شفاعت کرد و باری دیگر او را به سپهسالاری ایران رساند. طوس در نبرد بعدی خود با پیران در توران ارژنگ را کشت . کیخسرو هنگام ناپدیدشدن، طوس را سپهدار ایران کرد و درفش کاویانی و فرمانروایی خراسان را به او داد. اما طوس نیز در بدرقۀ کِیخسرو غایب شد و هرگز بازنگشت . طوس در باور زردشتیان از جاودانان است .