شیبک خان

شیبک خان ازبک ( متولد ۸۵۵ ق. /۸۳۰ خ. مرگ ۹۱۶ ق. /۸۸۹ خ ) که همچنین با نام های محمد شیبانی، شاهی بیگ خان، شیبانی خان و شاهبخت خان نیز شناخته می شود، بنیان گذار دودمان پادشاهی شیبانی ازبکان بود. وی در نبرد مرو با شاه اسماعیل یکم کشته شد.
نام و نسب او را محمد شاه بخت خان بن بوداق سلطان بن ابوالخیر بن دولت شیخ بن ابراهیم اغلن بن فولاداوغلن بن منگوتیمور بن باداکول بن جوجی خان بن چنگیز خان گفته اند. خاندان شیبانی ابتدا در سیبری ساکن بودند و در ناحیه تیومن فرمانروایی می کردند. یک قسمت عمده از این شعبه تحت فرماندهی محمد شیبانی به ماوراءالنهر کوچ کردند و امرای تیموری را از بین برده، دولت ازبکان را تأسیس نمودند. شیبک خان به نام جدش «شیبانی» تخلص می کرد. وی مردی بسیار دلیر و جنگجو و خودخواه و متعصب بود. در سال ۸۷۹. خ ( ۹۰۶ ه‍. ق ) قسمتی از ماوراءالنهر را با شهر سمرقند از یکی از نوادگان امیر تیمور گرفت و به سلطنت نشست و از آن پس تا سال ۸۸۶. خ ( ۹۱۳ ه‍. ق ) نیز تمام ترکستان و ماوراءالنهر را با سراسر خراسان و استرآباد را از دست بازماندگان سلطان حسین میرزا بایقرا و دیگر جانشینان تیموری به درآورد و از مغرب و جنوب با ولایت عراق عجم، کرمان و یزد که در قلمرو شاه اسماعیل یکم صفوی بود همسایه شد.
شیبک خان در زمینه مذهب تسنن تعصب وافر داشت و با شیعه به سختی دشمن بود و به شاه اسماعیل به چشم دشمن می نگریست و او را در نامه ها تحقیر می کرد، شاه اسماعیل در سال ۸۸۹ خ. ( ۹۱۶ ه‍. ق ) با لشکر بسیار به خراسان تاخت و شیبک خان از بیم او به قلعهٔ مرو پناه برد و محاصره شد. شاه اسماعیل عاقبت او را به حیله از قلعه بیرون کشید و به جنگ وادار ساخت. در نبرد مرو که در نزدیک قریه محمودآباد در سه فرسنگی مرو میان دو حریف درگرفت پس از کشتاری هولناک ازبکان را شکست داد. شیبک خان به وسیله سرداری با شهرت بهادری به نام عزیزاقا بزچلویی ( کمیجانی ) کشته شد، همراهان در چهاردیواریی محصور شدند و خان در زیر سم اسبان لشکر خود پایمال گردید.
شاه اسماعیل گفت: «که قورچیان کثیرالاخلاص و ملازمان کثیرالاختصاص هر کس سر نواب همایون ما را دوست می دارد، از گوشت بدن این دشمن من قدری میل نماید. »[ ۱]
بر سر گوشت جسد آن ازدحام و هجوم عام شد که چند کس مجروح و زخمی گشتند و ( جمعی که دورتر بودند یک لقمه گوشت او را از جمعی که نزدیکتر بودند، به مبلغ کلی می خریدند و می خوردند ) و گوشت خام را بر وجهی خوردند که بنگیان گرسنه محتاج در وقت در رسیدن کیف بنگ و طغیان جوع، گوشت بره فربه بریان را چنان به رغبت تناول ننمایند. [ ۲]

شَیْبَک خان (۸۵۵ ـ ۹۱۶ق)
(یا: شیبانی خان) شهرت محمّدشاه بَخْت خان شیبانی، خان ازبک، پادشاه (حک: ۹۰۶ـ ۹۱۶ق)، و بنیانگذار سلسلۀ شیبانیان. فرزند بوداق بود و نسبش به شیبان، نوۀ چنگیز، می رسید. پس از مرگ پدر، سرپرستی او را ابوالخیرخان ، فرمانروای دشت قِبْچاق، به عهده گرفت. قلمرو دشت قِبْچاق پس از مرگ ابوالخیر میان خویشان او تقسیم گردید و شیبک برای بازپس گیری آن سرزمین ها در ۹۰۶ق ماوراءالنهر را تسخیر و شاهرخیه ، تاشکند، بلخ ، هرات و سمرقند را نیز تصرف کرد (۹۰۶ تا ۹۱۳ق)، سپس شاه اسماعیل صفوی اول را به مذهب تسنن فراخواند ولی شاه اسماعیل برای نبرد با شیبک خان ازبک به خراسان حمله کرد و او را در محمودآباد شکست داد و کشت (۹۱۶ق) و در سمرقند به خاک سپرده شد. شیبک خان به زبان فارسی و عربی مسلط بود و به این دو زبان شعر می سرود. او دانشمندان و ادیبان را احترام می کرد و مدرسه هایی در ماوراء النهر بنا کرد. واصفی هروی ، واعظ کاشفی ، هاتفی و حسامی از نزدیکان دربارش بودند.